काव्यडाकिनि /62
This page has not been fully proofread.
काव्यडाकिन्या:
अपदस्थ समासत्वं गुणः कुत्राऽपि कथ्यते ॥
'रङ्को ! रङ्कजनाय पङ्कजदृशो वृत्तान्तमाख्याहि इत्यादौ कुपितस्यो-
को 'वाताद्वेलित' इत्यादिना समासविरचना गुणः ।
सङ्कीर्णत्वं गुणः काऽपि सुधीः परिगद्यते ॥
यथा-
त्वामेव पश्यति स्वप्ने ध्यायति त्वां च जाग्रती ।
सर्वदा सा कुरङ्गाक्षी जानीहि त्वत्परायणा ।
अत्र 'जानीहि' इति इढप्रत्ययोत्पादनाय गुणः ।
क्वाऽप्यपुष्टत्वमर्थानामदोषः परिकीर्तितः ॥
'अर्थानां'
इति बहुवचनमविवक्षितम् । यथा -
कर्णावतंससंशोभी शिरःशेखरवानयम् ।
धनुर्ज्यालक्ष्मणा भूयः शोभते बाहुना रणे ।
अत्र यद्यव्यवतंसादि कर्णाद्याभरणमेव, तथाऽपि कर्णाशरःशब्दावव-
तंसादेः कर्णादिसान्निध्यप्रतिपयर्थम् । धनुःशब्दोऽध्या रुढिप्रतिपयर्थ.
मुपान्तः । केवलस्तु ज्याशब्दो नारोहणप्रतिपत्तये । यथा-
गतं कुत्र दशग्रीव । बाहोवर्य तदाऽस्य ते ।
सहस्रबाहुना गाढं ज्याबन्धोऽस्मिन् कृतो यदा ।
अत्र निरुपपदो ज्याशब्दः । एवं श्रवणकुण्डलपदमपि श्रवणसा-
निध्यबोधनाय बोध्यम् । हारपदेन मुक्काहार एवोच्यते, मुक्काशब्दो-
पादानं हारस्य केवलमुक्काघटितत्वबोधनाय । तेन मुक्तापदप्रयोगः ।
पुष्पमालेव बालेयं कस्य नामोदहेतवे ।
इत्यादी मालाशब्दन पुष्पशब्दस्य गतार्थत्वात् पुष्पशब्दोपादानं
पुनरुत्कृष्टपुष्पप्रतीतये ।
अपदस्थ समासत्वं गुणः कुत्राऽपि कथ्यते ॥
'रङ्को ! रङ्कजनाय पङ्कजदृशो वृत्तान्तमाख्याहि इत्यादौ कुपितस्यो-
को 'वाताद्वेलित' इत्यादिना समासविरचना गुणः ।
सङ्कीर्णत्वं गुणः काऽपि सुधीः परिगद्यते ॥
यथा-
त्वामेव पश्यति स्वप्ने ध्यायति त्वां च जाग्रती ।
सर्वदा सा कुरङ्गाक्षी जानीहि त्वत्परायणा ।
अत्र 'जानीहि' इति इढप्रत्ययोत्पादनाय गुणः ।
क्वाऽप्यपुष्टत्वमर्थानामदोषः परिकीर्तितः ॥
'अर्थानां'
इति बहुवचनमविवक्षितम् । यथा -
कर्णावतंससंशोभी शिरःशेखरवानयम् ।
धनुर्ज्यालक्ष्मणा भूयः शोभते बाहुना रणे ।
अत्र यद्यव्यवतंसादि कर्णाद्याभरणमेव, तथाऽपि कर्णाशरःशब्दावव-
तंसादेः कर्णादिसान्निध्यप्रतिपयर्थम् । धनुःशब्दोऽध्या रुढिप्रतिपयर्थ.
मुपान्तः । केवलस्तु ज्याशब्दो नारोहणप्रतिपत्तये । यथा-
गतं कुत्र दशग्रीव । बाहोवर्य तदाऽस्य ते ।
सहस्रबाहुना गाढं ज्याबन्धोऽस्मिन् कृतो यदा ।
अत्र निरुपपदो ज्याशब्दः । एवं श्रवणकुण्डलपदमपि श्रवणसा-
निध्यबोधनाय बोध्यम् । हारपदेन मुक्काहार एवोच्यते, मुक्काशब्दो-
पादानं हारस्य केवलमुक्काघटितत्वबोधनाय । तेन मुक्तापदप्रयोगः ।
पुष्पमालेव बालेयं कस्य नामोदहेतवे ।
इत्यादी मालाशब्दन पुष्पशब्दस्य गतार्थत्वात् पुष्पशब्दोपादानं
पुनरुत्कृष्टपुष्पप्रतीतये ।