काव्यडाकिनि /55
This page has not been fully proofread.
पश्चमी दृष्टिः ।
४९
लोक प्रसिद्धिविरोधावुपमायामनुचितार्थत्वेन व्यपदिष्टौ, न तु पूर्वोक्ता-
ऽनुचितार्थता ।
उत्प्रेक्षायामपि 'मन्ये ध्रुवेवादयः शब्दाः सम्भावनं कर्तुं शक्नुव
न्ति, न तु यथाशध्दः । तस्य साम्यमात्रप्रतिपादकत्वात् साम्यस्था.
Sस्यामविवक्षितस्वादित्यवाचकत्वं दोषः ।
अयं भाति धराधीशः करवालभयङ्करः ।
रणे परिगृहीताः साक्षाद्वीररसो यथा ॥
उत्प्रेक्षितोऽप्यर्थो विविध्यमानः सन्नसत्कल्पतयोपाख्यामाऽनईस्तत्स
मर्थनायाऽर्थान्तरन्यासः क्रियते स वामनकराकृष्यमाणश्चन्द्र इवाऽत्य
म्तमसत्य इत्यस्य निर्विषयत्वादपुष्टार्थत्वरूप मनौचित्यम् । यथा--
"
रविदर्शनहर्षेण प्रोत्फुल्लं भाति पङ्कजम् ।
नूनं मित्रावलोकेन वर्द्धन्ते जगतां मुदः ॥
अत्राऽचक्षुषः पङ्कजस्य दर्शनमेव नास्ति कुतस्तजनितो हर्षः, कथं
वा तत्समर्थनाय लब्धपदोऽर्थान्तरन्यासः स्यात् । तस्मादुत्प्रेक्षितोऽर्थो
भासमानः सन्न काञ्चिदत्यनुपपत्तिमधगाहते किमर्थ तत्समर्थनाय यक्षः ।
समासोक्तिरपि साधारणविशेषण महिम्नोपमानविशेषमुपपादय-
ति । तस्याऽत्र पुनरुपादानं पुनरुक्ततायामपुष्टार्थतायां वा पर्यवस्यति ।
करेणाऽऽलिङ्गति प्राचीं हरितं तिग्मरोचिषि ।
निःप्रभेन्दुमुखी सद्यो बभूवाऽपरदिग्वधूः ॥
अत्र तिग्मरोचिषः प्राच्याश्च लिङ्गविशेषमहिना 'करेण' इत्यत्र च
लेषमर्यादया नायकत्वादिप्रतीति, स्तथैवाऽपरदिशः प्रतिनायिकात्वं
भविष्यति किमर्थ वधूपदोपादानम् । ननु श्लेषे सत्युपमानोपादानस्या.
Sऽवश्यकत्वा, वन्यथा लिष्टपदोपादानप्रयासो व्यर्थः स्यादिति चेत्, मै.
वम् । यत्रोपमानोपादानं विना साधारणविशेषणमहिना नोपमानप्रती-
तिस्तत्र श्लेषोपमाया अवतारः । यथा -
पृथुलकुचा मदनवती तिलकयुता सालकाननोई।प्ता ।
मदकलकोकिलवाणी मधौ बनीवाऽङ्गना जयति !
४९
लोक प्रसिद्धिविरोधावुपमायामनुचितार्थत्वेन व्यपदिष्टौ, न तु पूर्वोक्ता-
ऽनुचितार्थता ।
उत्प्रेक्षायामपि 'मन्ये ध्रुवेवादयः शब्दाः सम्भावनं कर्तुं शक्नुव
न्ति, न तु यथाशध्दः । तस्य साम्यमात्रप्रतिपादकत्वात् साम्यस्था.
Sस्यामविवक्षितस्वादित्यवाचकत्वं दोषः ।
अयं भाति धराधीशः करवालभयङ्करः ।
रणे परिगृहीताः साक्षाद्वीररसो यथा ॥
उत्प्रेक्षितोऽप्यर्थो विविध्यमानः सन्नसत्कल्पतयोपाख्यामाऽनईस्तत्स
मर्थनायाऽर्थान्तरन्यासः क्रियते स वामनकराकृष्यमाणश्चन्द्र इवाऽत्य
म्तमसत्य इत्यस्य निर्विषयत्वादपुष्टार्थत्वरूप मनौचित्यम् । यथा--
"
रविदर्शनहर्षेण प्रोत्फुल्लं भाति पङ्कजम् ।
नूनं मित्रावलोकेन वर्द्धन्ते जगतां मुदः ॥
अत्राऽचक्षुषः पङ्कजस्य दर्शनमेव नास्ति कुतस्तजनितो हर्षः, कथं
वा तत्समर्थनाय लब्धपदोऽर्थान्तरन्यासः स्यात् । तस्मादुत्प्रेक्षितोऽर्थो
भासमानः सन्न काञ्चिदत्यनुपपत्तिमधगाहते किमर्थ तत्समर्थनाय यक्षः ।
समासोक्तिरपि साधारणविशेषण महिम्नोपमानविशेषमुपपादय-
ति । तस्याऽत्र पुनरुपादानं पुनरुक्ततायामपुष्टार्थतायां वा पर्यवस्यति ।
करेणाऽऽलिङ्गति प्राचीं हरितं तिग्मरोचिषि ।
निःप्रभेन्दुमुखी सद्यो बभूवाऽपरदिग्वधूः ॥
अत्र तिग्मरोचिषः प्राच्याश्च लिङ्गविशेषमहिना 'करेण' इत्यत्र च
लेषमर्यादया नायकत्वादिप्रतीति, स्तथैवाऽपरदिशः प्रतिनायिकात्वं
भविष्यति किमर्थ वधूपदोपादानम् । ननु श्लेषे सत्युपमानोपादानस्या.
Sऽवश्यकत्वा, वन्यथा लिष्टपदोपादानप्रयासो व्यर्थः स्यादिति चेत्, मै.
वम् । यत्रोपमानोपादानं विना साधारणविशेषणमहिना नोपमानप्रती-
तिस्तत्र श्लेषोपमाया अवतारः । यथा -
पृथुलकुचा मदनवती तिलकयुता सालकाननोई।प्ता ।
मदकलकोकिलवाणी मधौ बनीवाऽङ्गना जयति !