काव्यडाकिनि /46
This page has not been fully proofread.
४०
काव्यडाकिन्याः
वासस्त्वं परिधेहि भास्वरतमं चित्ते भयं मा कृथा
गच्छन्त्याः सरणौ निशैव सनि ! ते सर्वे समाधास्यति ।
अत्र 'निशा' इत्यत्र 'ज्योत्स्नी' इति विशेषो वाध्यः ।
नियमेऽनियमो यथा-
यः क्षोणीपतिभिर्कलाटफलके सानन्दमाधीयते
यहानेन पुरन्दरप्रभृतयस्तुष्यन्ति नाकौकसः ।
तस्याऽद्य प्रियचन्दनस्य शबरीगेहान्तरे सौरभ-
श्रीखण्डीकृतनीरसेन्धनचये तत्रेन्धनत्वं वरम् ॥
अत्र 'सौरभमात्र श्रीखण्डीकृत' इत्यादि नियमो वाध्यः।
नन्वनभिहित वाच्यत्वादस्य दोषस्य को भेदः । तत्राऽवश्य
ब्याउनभिधानमिह तु तदेवेति चेत् न, अस्य दोषस्य पृथग्भावे निय
माउनभिधानमेव नियामकम् । न न्वेवं सत्यनयोः शब्दार्थगतत्वे किं
मानमिति चेत्, उच्यते शब्दोच्चारणाऽनन्तरमेवाऽनभिहितवाच्यत्वस्य
प्रतिभानम्, इह त्वर्थप्रत्ययाऽनन्तरामति भेदः । एवं चाधिकपदत्वादे-
रनियमपरिवृत्तौ विशेषो बोध्यः । यदाहु:-
'यो दोषः शब्दपरिवृत्यसहः स शब्ददोष एव । यश्च पदार्था-
न्वयप्रतीतिबोध्यः सोऽपि शब्ददोषः । यथार्थप्रतीत्यनन्तरं बोध्यः
सोऽर्थाश्रयः' इति ।
व्यक्तपुनःस्वकृतता यथा-
निजालयं धराधीश ! कीर्तिमारोपयाम्यहम् ।
नियोगं सत्वरं देहि तया स्तान्मे सितं गृहम ॥
अत्र 'नियोगं सत्वरं' इत्यादिना समापितमपि 'तया' इत्यादिना पुनः
स्वीकृतम् । यथा वा-
लग्नं रागावृताया सुदृढमिह ययैवाऽसियष्ट्याऽरिकण्ठे
मातङ्गानामपीहोपरि परपुरुषैर्या च दृष्टा पतन्ती ।
तत्सकोऽयं न किञ्चिद्रणयति विदितं तेस्तु तेनाऽस्मि दत्ता
भृत्येभ्यः श्रीनियोगाद्भवितुमिष गते त्यम्बुधिं यस्य कीर्तिः ॥
काव्यडाकिन्याः
वासस्त्वं परिधेहि भास्वरतमं चित्ते भयं मा कृथा
गच्छन्त्याः सरणौ निशैव सनि ! ते सर्वे समाधास्यति ।
अत्र 'निशा' इत्यत्र 'ज्योत्स्नी' इति विशेषो वाध्यः ।
नियमेऽनियमो यथा-
यः क्षोणीपतिभिर्कलाटफलके सानन्दमाधीयते
यहानेन पुरन्दरप्रभृतयस्तुष्यन्ति नाकौकसः ।
तस्याऽद्य प्रियचन्दनस्य शबरीगेहान्तरे सौरभ-
श्रीखण्डीकृतनीरसेन्धनचये तत्रेन्धनत्वं वरम् ॥
अत्र 'सौरभमात्र श्रीखण्डीकृत' इत्यादि नियमो वाध्यः।
नन्वनभिहित वाच्यत्वादस्य दोषस्य को भेदः । तत्राऽवश्य
ब्याउनभिधानमिह तु तदेवेति चेत् न, अस्य दोषस्य पृथग्भावे निय
माउनभिधानमेव नियामकम् । न न्वेवं सत्यनयोः शब्दार्थगतत्वे किं
मानमिति चेत्, उच्यते शब्दोच्चारणाऽनन्तरमेवाऽनभिहितवाच्यत्वस्य
प्रतिभानम्, इह त्वर्थप्रत्ययाऽनन्तरामति भेदः । एवं चाधिकपदत्वादे-
रनियमपरिवृत्तौ विशेषो बोध्यः । यदाहु:-
'यो दोषः शब्दपरिवृत्यसहः स शब्ददोष एव । यश्च पदार्था-
न्वयप्रतीतिबोध्यः सोऽपि शब्ददोषः । यथार्थप्रतीत्यनन्तरं बोध्यः
सोऽर्थाश्रयः' इति ।
व्यक्तपुनःस्वकृतता यथा-
निजालयं धराधीश ! कीर्तिमारोपयाम्यहम् ।
नियोगं सत्वरं देहि तया स्तान्मे सितं गृहम ॥
अत्र 'नियोगं सत्वरं' इत्यादिना समापितमपि 'तया' इत्यादिना पुनः
स्वीकृतम् । यथा वा-
लग्नं रागावृताया सुदृढमिह ययैवाऽसियष्ट्याऽरिकण्ठे
मातङ्गानामपीहोपरि परपुरुषैर्या च दृष्टा पतन्ती ।
तत्सकोऽयं न किञ्चिद्रणयति विदितं तेस्तु तेनाऽस्मि दत्ता
भृत्येभ्यः श्रीनियोगाद्भवितुमिष गते त्यम्बुधिं यस्य कीर्तिः ॥