कादम्बरी /98
This page has not been fully proofread.
शबरसेनापतिः ]
पूर्वभागः ।
तपत्रानुकारिणा मधुकरकुलेन तमालपल्लवेनेव निवारितातपम्, आलोलपल्लवव्याजेन भुजबल-
निर्जितया भयप्रयुक्तसेवया विन्ध्याटव्येव करतले नापमृज्यमा नगण्डस्थल स्वेदेलेखम्, आपाट-
लया हरिणकुलकालरात्रिसंध्यायमानया शोणितार्द्रयेव दृष्ट्या रेंजयन्तमिवाशाविभागानाम्,
जानुलम्बेन कुञ्जरकरप्रमाणमिव गृहीत्वा निर्मितेन चण्डिकारुधिरबलिप्रेदानायाऽसकृन्निशि-
तशखोल्लेखविष मितशिखरेण भुजयुगलेनोपशोभितम्, अन्तरांन्तरालमाऽऽदयानहरिणरुधिर-
बिन्दुना खेदजलकैणिकाचितेन गुञ्जाफलैमिक्षैः करिकुम्भमुक्ताफलैरिव 'रँचिताभरणेन विन्ध्य
शिलाविशालेन वक्षःस्थलेनोवासमानम्, अविरतश्रमाभ्यासार्दुल्लिखितोदरम्, इभमदमलिन-
६५
भायूर मैयूरसंबन्धि यदातपत्रं तदनुकारिणा मधुकरकुलेन भ्रमरसमुदायेन । केनेव । तमालपल्लवेनेव तापिच्छ-
किसलयेनेव निवारितो दूरीकृत आतपः सूर्यालोको यस्य स तथा तम् । आलोलेति । विन्ध्याटव्या विन्ध्य-
वनस्थल्या लोलाश्चञ्चला ये पल्लवाः किसलयानि तेषां व्याजेन छलेन करर्तलेन हस्तेनेवापसृज्यमाना गण्ड-
स्थलवेदलेखा यस्य तम् । विन्ध्याटवीं विशिनष्टि - भुजेति । भुजयोर्यद्वलं वीर्यं तेन निर्जितया पराजि -
तया । भयेति । भयमातङ्कस्तेन प्रयुक्तारब्धा सेवा यया । दृष्ट्या चक्षुषा । कीदृश्या आपाटलयेषच्छेतरक्तया ।
मृगेति । मृगकुलानां हरिणवंशानां या क्षयरात्रिर्विनाशयामिनी तस्याः संध्यायमानया सायंका-
लवदाचरितया शोणितायेव रक्तलिप्तयेव रञ्जयन्तं शोभर्य॑न्तम् । केषाम् । आशाविभागानां दिग्विभागानाम् ।
अत्र कर्मणि षष्ठी । जान्विति । भुजयोर्युगलं बाहुद्वन्द्वं तेनोपशोभितं विराजमानम् । भुजयुमं विशेषयन्नाह -
जान्विति । जानुर्नलकीलस्तत्पर्यन्तं चावलम्बेनायतेन । महापुरुषलक्षणमिदम् । कुञ्जरेति । कुञ्जरो गजस्तस्य
मण्डपमाणं गृहीत्वेव निर्मितेन कृतेन । चण्डिकेति । चण्डिका काली तस्या रुधिरबलिप्रदाना -
यासकृन्निरन्तरं निशितानि तेजितानि यानि शस्त्राणि तेषामुल्लेखो घर्षणं तेन विषमितं स्थपुंटितं शिखरं भुजामं
यस्य स तथा तेन । चक्षुरिति । चक्षुःस्थलेन नेत्रस्थानेनोत्प्राबल्येन भासमानं शोभमानम् । चक्षुःस्थलं
विशिनष्टि - लग्नेति । अन्तरा मध्ये लग्नाश्यानाशुष्का हरिणस्य मृगस्य यदुधिरं रक्तं तस्य बिन्दवो यस्मिन्
तेन । स्वेदेति । स्वेदजलं प्रस्वेदवारि तस्य कणिकाः क्षुद्ररजः कणिकास्ताभिराचितेन व्याप्तेन । रक्तश्वेतसादृश्योप-
मानमाह - गुप्तेति । रचितं विरचितमाभरणं भूषणं यस्य तत्तथा तेन । कैः । करिकुम्भमुक्ताफलैरिव
हस्तिशिरःपिण्डरसोद्भवैरिव । कीदृशैः । गुञ्जाफलानि प्रसिद्धानि तैर्मिश्रः संयुक्तः । विन्ध्येति । विन्ध्यपर्वतस्य
जलबालकाद्रेर्या शिला तद्वद्विशालेन विस्तीर्णेन । अविरतेति । अविरतं निरन्तरं यः शक्त्यतिशयार्थं
-
टिप्प० - 1 माथूरं यत्पिच्छं बर्ह तदेव तस्य वा यत् आातपत्रं छत्रं तदनुकारिणेति पाठो युक्तः ।
2 भालोलाः पल्लवास्तव्य कपोलस्त्रेदलेखां प्रोञ्छन्ति, तत्रोत्प्रेक्षा – विन्ध्याटवी भुजबलेन निर्जिता, अत
एव भयवशात् प्रयुक्तसेवा भारब्धसेवना । तत एव पल्लवानां ध्याजेन सा विन्ध्याटव्येन करतलेन
तस्य स्वेदान् प्रोज्छतीत्युत्प्रेक्षाशयः । 3 रक्तीकुर्वन्तमित्यर्थः । 4 कर्मणः शेषत्वविवक्षायां मातुः
स्परतीतिवत् षष्ठीति मार्मिकैर्वोयम् । 5 क्षतकिणैरुच्चावचीकृतमित्यर्थः । 6 टीकाकारो आन्तशिरो-
मणिः 'रचिता - भरणविन्ध्यशिलाविशाले'त्यादिविशेषणानि वक्षःस्थलस्यैव न चक्षुषः । अत एव
वक्षःस्थलेन इति मूलस्थितपाठानुसारं सर्व संगमनीयम् । व्याख्या स्वन्त्रत्या प्राया । वक्षःस्थलं
स्वेदजलबिन्दुभियतं यस हि मध्ये मध्ये ईषच्छुष्का हरिणरुधिरबिन्दवोपि लग्नाः । अत एवोत्प्रेक्षा
यत्-गुआ फलमिनैः गजमौक्तिकैरिव रचिताभरणमिति व्याख्याशयः ।
पाठा० -१ आलोलकर्णपलव.
-
२ स्वेदसलिल,
३ मृगकुलक्षयरात्रि. ४ रजयुन्तमाशा. ५ विभागाम्.
६ आजानुलम्बिना. ७ वनकुञ्जर, दिकुअर. ८ कालिका ९ प्रदानार्थमसकृत्. १० अन्तरालमा. ११ कणचितेम.
१२ विमिश्रैः. १३ विरचिता. १४ विन्ध्यशिलातल. १५ कक्षस्थलेन, चक्षुःस्थलेन. १६ उल्लिखिताम्बरम्.
९ का०
पूर्वभागः ।
तपत्रानुकारिणा मधुकरकुलेन तमालपल्लवेनेव निवारितातपम्, आलोलपल्लवव्याजेन भुजबल-
निर्जितया भयप्रयुक्तसेवया विन्ध्याटव्येव करतले नापमृज्यमा नगण्डस्थल स्वेदेलेखम्, आपाट-
लया हरिणकुलकालरात्रिसंध्यायमानया शोणितार्द्रयेव दृष्ट्या रेंजयन्तमिवाशाविभागानाम्,
जानुलम्बेन कुञ्जरकरप्रमाणमिव गृहीत्वा निर्मितेन चण्डिकारुधिरबलिप्रेदानायाऽसकृन्निशि-
तशखोल्लेखविष मितशिखरेण भुजयुगलेनोपशोभितम्, अन्तरांन्तरालमाऽऽदयानहरिणरुधिर-
बिन्दुना खेदजलकैणिकाचितेन गुञ्जाफलैमिक्षैः करिकुम्भमुक्ताफलैरिव 'रँचिताभरणेन विन्ध्य
शिलाविशालेन वक्षःस्थलेनोवासमानम्, अविरतश्रमाभ्यासार्दुल्लिखितोदरम्, इभमदमलिन-
६५
भायूर मैयूरसंबन्धि यदातपत्रं तदनुकारिणा मधुकरकुलेन भ्रमरसमुदायेन । केनेव । तमालपल्लवेनेव तापिच्छ-
किसलयेनेव निवारितो दूरीकृत आतपः सूर्यालोको यस्य स तथा तम् । आलोलेति । विन्ध्याटव्या विन्ध्य-
वनस्थल्या लोलाश्चञ्चला ये पल्लवाः किसलयानि तेषां व्याजेन छलेन करर्तलेन हस्तेनेवापसृज्यमाना गण्ड-
स्थलवेदलेखा यस्य तम् । विन्ध्याटवीं विशिनष्टि - भुजेति । भुजयोर्यद्वलं वीर्यं तेन निर्जितया पराजि -
तया । भयेति । भयमातङ्कस्तेन प्रयुक्तारब्धा सेवा यया । दृष्ट्या चक्षुषा । कीदृश्या आपाटलयेषच्छेतरक्तया ।
मृगेति । मृगकुलानां हरिणवंशानां या क्षयरात्रिर्विनाशयामिनी तस्याः संध्यायमानया सायंका-
लवदाचरितया शोणितायेव रक्तलिप्तयेव रञ्जयन्तं शोभर्य॑न्तम् । केषाम् । आशाविभागानां दिग्विभागानाम् ।
अत्र कर्मणि षष्ठी । जान्विति । भुजयोर्युगलं बाहुद्वन्द्वं तेनोपशोभितं विराजमानम् । भुजयुमं विशेषयन्नाह -
जान्विति । जानुर्नलकीलस्तत्पर्यन्तं चावलम्बेनायतेन । महापुरुषलक्षणमिदम् । कुञ्जरेति । कुञ्जरो गजस्तस्य
मण्डपमाणं गृहीत्वेव निर्मितेन कृतेन । चण्डिकेति । चण्डिका काली तस्या रुधिरबलिप्रदाना -
यासकृन्निरन्तरं निशितानि तेजितानि यानि शस्त्राणि तेषामुल्लेखो घर्षणं तेन विषमितं स्थपुंटितं शिखरं भुजामं
यस्य स तथा तेन । चक्षुरिति । चक्षुःस्थलेन नेत्रस्थानेनोत्प्राबल्येन भासमानं शोभमानम् । चक्षुःस्थलं
विशिनष्टि - लग्नेति । अन्तरा मध्ये लग्नाश्यानाशुष्का हरिणस्य मृगस्य यदुधिरं रक्तं तस्य बिन्दवो यस्मिन्
तेन । स्वेदेति । स्वेदजलं प्रस्वेदवारि तस्य कणिकाः क्षुद्ररजः कणिकास्ताभिराचितेन व्याप्तेन । रक्तश्वेतसादृश्योप-
मानमाह - गुप्तेति । रचितं विरचितमाभरणं भूषणं यस्य तत्तथा तेन । कैः । करिकुम्भमुक्ताफलैरिव
हस्तिशिरःपिण्डरसोद्भवैरिव । कीदृशैः । गुञ्जाफलानि प्रसिद्धानि तैर्मिश्रः संयुक्तः । विन्ध्येति । विन्ध्यपर्वतस्य
जलबालकाद्रेर्या शिला तद्वद्विशालेन विस्तीर्णेन । अविरतेति । अविरतं निरन्तरं यः शक्त्यतिशयार्थं
-
टिप्प० - 1 माथूरं यत्पिच्छं बर्ह तदेव तस्य वा यत् आातपत्रं छत्रं तदनुकारिणेति पाठो युक्तः ।
2 भालोलाः पल्लवास्तव्य कपोलस्त्रेदलेखां प्रोञ्छन्ति, तत्रोत्प्रेक्षा – विन्ध्याटवी भुजबलेन निर्जिता, अत
एव भयवशात् प्रयुक्तसेवा भारब्धसेवना । तत एव पल्लवानां ध्याजेन सा विन्ध्याटव्येन करतलेन
तस्य स्वेदान् प्रोज्छतीत्युत्प्रेक्षाशयः । 3 रक्तीकुर्वन्तमित्यर्थः । 4 कर्मणः शेषत्वविवक्षायां मातुः
स्परतीतिवत् षष्ठीति मार्मिकैर्वोयम् । 5 क्षतकिणैरुच्चावचीकृतमित्यर्थः । 6 टीकाकारो आन्तशिरो-
मणिः 'रचिता - भरणविन्ध्यशिलाविशाले'त्यादिविशेषणानि वक्षःस्थलस्यैव न चक्षुषः । अत एव
वक्षःस्थलेन इति मूलस्थितपाठानुसारं सर्व संगमनीयम् । व्याख्या स्वन्त्रत्या प्राया । वक्षःस्थलं
स्वेदजलबिन्दुभियतं यस हि मध्ये मध्ये ईषच्छुष्का हरिणरुधिरबिन्दवोपि लग्नाः । अत एवोत्प्रेक्षा
यत्-गुआ फलमिनैः गजमौक्तिकैरिव रचिताभरणमिति व्याख्याशयः ।
पाठा० -१ आलोलकर्णपलव.
-
२ स्वेदसलिल,
३ मृगकुलक्षयरात्रि. ४ रजयुन्तमाशा. ५ विभागाम्.
६ आजानुलम्बिना. ७ वनकुञ्जर, दिकुअर. ८ कालिका ९ प्रदानार्थमसकृत्. १० अन्तरालमा. ११ कणचितेम.
१२ विमिश्रैः. १३ विरचिता. १४ विन्ध्यशिलातल. १५ कक्षस्थलेन, चक्षुःस्थलेन. १६ उल्लिखिताम्बरम्.
९ का०