कादम्बरी /9

कादम्बरी ।
 
विधे भूमाबुवुपविशति । भृत्याथश्च तं तारापीडादनन्तरमवनुबुध्यन्ते । अप्सरः संभूतानां विद्याधरपतीत्नीनां
गौरी- कादम्बरी: - मदिरेत्यादीनि नामानि । एतासां सेवकाः शृङ्गारानुकूलाक्षराः केयूरकमदलेखादयः ।
देशदेशान्तरेषु संवादवाहकः 'करभकः' ।
 

शृङ्गारमनश्रीलीलं प्रेक्षामहे । 'औचित्योपनिबन्धस्तु रखसस्योपनिषत्परा' इति ध्वनिकृत् । तत्रापि शृङ्गारो
रसः परमोज्वलः । अयास्यौचित्येन निर्वाहोऽनेन सफलतया कृतः । यद्यपि कुमारीपुरे 'अतिरिक्तं सुरतमि-
वाभ्यस्वयन्तीनाम्' इत्यापुद्युच्यते (पृ. ३८१) किन्तु शशृङ्कागारभूमिकारम्भाय, कुमारीणां प्राप्तयौवनत्वसूच
-
नाय, तज्ञन्न तथाऽश्लीलम् । प्रत्युत कुमारखस्य शृङ्गारोहद्भवाय उपयुक्तमेव तत् ।
 

 
लोकचरित्रावेक्षणम्
 

 
लोकावेक्षणमपूर्ववं बाणखस्य । श्रूयत्ते यदयं स्वतन्नत्रचरित्रैमिंन्त्रैःर्मित्रै: सह भूयांसं कालं स्वतन्त्रतया लोकानां
'वचनीयतामिवावहनून् पर्यन्ततो यथेच्छं बनाभ्राम । एतस्य मित्रेषु सर्वविधा एव कलाज्ञातारोऽभूवन् ।
भा
आक्षिक-नर्तक-संवाहक-ताम्बूलिकामानारभ्य महाकविप्रभृतयः सर्व एवाऽभवन् । ज्ञानानुभवाय सोयं
प्रघहट्टक उल्लिख्यतेऽधत्स्तात् =
 
-
 
"अभवंश्वाचास्य वयसा समानाः सुहृदः सहायाश्च । तद्यथा- भ्रातरौ पारशनौवौ चन्द्रसेन भ्रातृषेणौ, भाषा-
कनिकविरीशानः परं मित्रम् । प्रणयिनौ रुद्रनारायणौ । विद्वांसौ वारबाणवासवानौ । वर्णकनिर्वेणीभारतः
प्राकृतकृत्कुलपुत्रो बावायुविकारः । बन्दिनाव- भङ्गबाणसूचीबाणौ । कात्यायनिका चक्रवाकिका । जाङ्गुलिको

मयूरकः । ताम्बूलदायक श्लचण्डकः । भिषक्पुत्रो मन्दारकः । पुस्तकवाचकः सुदृष्टिः । कलादश्श्राचामीकरः ।
हैरिकः सिन्धुसेनः । लेखको गोबिविन्दकः । चित्रकृद्वी रवर्मा । पुस्तककृतत्कुमारदत्तः । मार्दङ्गिको जीमूतः ।
गायनौ सोमिलग्रहादित्यौ । सैरन्ध्री कुरङ्गिका । बांवांशिकौ मधुकरपारावतौ । गान्धर्वोपाध्यायो दर्दुरकः ।

संचावाहिका केरलिका । लासकयुवा ताण्डविकः । आक्षिक आखण्डलक: । कितवो भीमकः । शैलालियुवा

शिखण्डकः । नर्तकी हरिणिका । पाराशरी सुमतिः । क्षपणको वीरदेवः । कथको जयसेनः । शैवो वक्र-
घोणः । मन्त्रसाधकः करालः । असुरविवरव्यसनी लोहिताक्षः । धातुवादविद्विहङ्गमः । दार्दुरिको दामो-
दरः । ऐन्द्रजालिक श्चकोराक्षः । मस्करी ताम्रचूडः ।" [ पीटर्सन् इन्ट्रोडक्शन् ]
 

 
कविः किल गुणदोषादीनां सर्वेषामेव मार्मिको भवतीति प्रसिद्ध्यनुसारं सर्वमेव लोकचरित्रमयमेतेवां
षां संगत्या संजग्राह । एतख प्रतिफलमस्य काव्येषु स्पष्टमुपलभ्यते । गृहस्थस्य कार्याणि [ जन्मारभ्य पालन-
पर्यन्तानि - यथा प्रसूतायाः किं किं संविधानकमिति मध्ये अतिप्रगल्भाः कुलवृद्धाः स्त्रियोपि न जानीयु-

र्यानि किल बाणेन चन्द्रापीडप्रसवे वर्णितानि ] । संतानार्थथं के के व्रत-देवताभ्यर्थनादिकाः क्रियन्ते तेषां
सर्वाङ्गपूर्ण: कोष इव दर्शितः ( चन्द्रापीडकथायाम् ) । रुग्णस्य कथमुपचर्या, कानि कान्यरिष्टलक्षणानि,
रुग्णावस्थायां रोगिणः का परिस्थितिश्श्रेचेष्टा चेति सर्वमविकलं चित्रयामास ( हर्षचरिते ) । तान्त्रिकाः स्वस्य

सिद्धिप्राप्तये, निध्यादीनामुपलम्भाय च कीदृशीमुस्त्कटां लालसां वहन्ति, कश्च तेषामुपायसंरम्भ इति
सर्वाण्यपि साकल्येनोपनिबबन्ध ( 'जरगद्द्रविडधार्मिकस्य' चरिते ) । एतदेव सर्वविधं लोकनैपुण्यमवेक्ष्य
बाणस्वामे कत्याग्रे कस्यापि कवेः प्रतिभा नाधिकं प्रतिभासते । न च कादम्बर्याः संमुखे किंचिदपि 'कथा' काव्य-

मुत्कर्षषं लभते, लेभे च । एतस्य रोचकतामुपलक्ष्यैव हि 'कादम्बरीदखशेरसज्ञेभ्य आहारोपि न रोचते' इति
सहृदय समाजे प्रासिध्यत् ।
 

 
बाणथाश्चान्ये गद्यकाराथ
 
श्च
 
गद्यकाव्यकृत्सु सुबन्धुर्दुरूह श्लेषयमकादिशब्द चमत्कार चमत्कारविषये कदाचित्प्रभवेत्परम् औचित्य निर्वाहे कथा-
संघटनायां च न बाणतः कथमप्युत्कृष्यत इति पूर्वमुक्तमेव, अतो न पुनः प्रपञ्चनमावश्यकम् । ये पुन-
र्द्वेवण्डिरचनां वाबाणलेखनीत उरकुत्कृष्टा- मुल्लपन्तः श्रूयन्ते ते तु रचनापरीक्षणे न मार्मिका इति प्रतिभाति । जस
 
1
 

अत