कादम्बरी /9
This page has not been fully proofread.
कादम्बरी ।
विधे भूमाबुपविशति । भृत्याथ तं तारापीडादनन्तरमवनुध्यन्ते । अप्सरः संभूतानां विद्याधरपतीनां
गौरी- कादम्बरी:- मदिरेत्यादीनि नामानि । एतासां सेवकाः शृङ्गारानुकूलाक्षराः केयूरकमदलेखादयः ।
देशदेशान्तरेषु संवादवाहकः 'करभकः' ।
शृङ्गारमनश्रीलं प्रेक्षामहे । 'औचित्योपनिबन्धस्तु रखस्योपनिषत्परा' इति ध्वनिकृत् । तत्रापि शृङ्गारो
रसः परमोज्वलः । अयाचित्येन निर्वाहोऽनेन सफलतया कृतः । यद्यपि कुमारीपुरे 'अतिरिक्तं सुरतमि-
वाभ्यस्वन्तीनाम्' इत्यापुच्यते (पृ. ३८१) किन्तु शङ्कारभूमिकारम्भाय, कुमारीणां प्राप्तयौवनत्वसूच
नाय, तज्ञ तथाऽलीलम् । प्रत्युत कुमारख शृङ्गारोहवाय उपयुक्तमेव तत् ।
लोकचरित्रावेक्षणम्
लोकावेक्षणमपूर्व बाणख । श्रूयत्ते यदयं स्वतन्नचरित्रैमिंन्त्रैः सह भूयांसं कालं स्वतन्त्रतया लोकानां
'वचनीयतामिवावहनू पर्यन्ततो यथेच्छं बनाम । एतस्य मित्रेषु सर्वविधा एव कलाज्ञातारोऽभूवन् ।
भाक्षिक-नर्तक-संवाहक-ताम्बूलिकामारभ्य महाकविप्रभृतयः सर्व एवाऽभवन् । ज्ञानानुभवाय सोयं
प्रघहक उल्लिख्यतेऽधत्तात् =
"अभवंश्वास्य वयसा समानाः सुहृदः सहायाश्च । तद्यथा- भ्रातरौ पारशनौ चन्द्रसेन भ्रातृषेणौ, भाषा-
कनिरीशानः परं मित्रम् । प्रणयिनौ रुद्रनारायणौ । विद्वांसौ वारबाणवासवानौ । वर्णकनिर्वेणीभारतः
प्राकृतकृत्कुलपुत्रो बायुविकारः । बन्दिनाव भङ्गबाणसूचीबाणौ । कात्यायनिका चक्रवाकिका । जाङ्गुलिको
मयूरकः । ताम्बूलदायक श्लण्डकः । भिषक्पुत्रो मन्दारकः । पुस्तकवाचकः सुदृष्टिः । कलादश्श्रामीकरः ।
हैरिकः सिन्धुसेनः । लेखको गोबिन्दकः । चित्रकृद्वी वर्मा । पुस्तककृतकुमारदत्तः । मार्दङ्गिको जीमूतः ।
गायनौ सोमिलग्रहादित्यौ । सैरन्ध्री कुरङ्गिका । बांशिकौ मधुकरपारावतौ । गान्धर्वोपाध्यायो दर्दुरकः ।
संचाहिका केरलिका । लासकयुवा ताण्डविकः । आक्षिक आखण्डलक: । कितवो भीमकः । शैलालियुवा
शिखण्डकः । नर्तकी हरिणिका । पाराशरी सुमतिः । क्षपणको वीरदेवः । कथको जयसेनः । शैवो वक्र-
घोणः । मन्त्रसाधकः करालः । असुरविवरव्यसनी लोहिताक्षः । धातुवादविद्विहङ्गमः । दार्दुरिको दामो-
दरः । ऐन्द्रजालिक चकोराक्षः । मस्करी ताम्रचूडः ।" [ पीटर्सन् इन्ट्रोडक्शन् ]
कविः किल गुणदोषादीनां सर्वेषामेव मार्मिको भवतीति प्रसियनुसारं सर्वमेव लोकचरित्रमयमेतेवां
संगत्या संजग्राह । एतख प्रतिफलमस्य काव्येषु स्पष्टमुपलभ्यते । गृहस्थस्य कार्याणि [ जन्मारभ्य पालन-
पर्यन्तानि - यथा प्रसूतायाः किं किं संविधानकमिति मध्ये अतिप्रगल्भाः कुलवृद्धाः स्त्रियोपि न जानीयु-
र्यानि किल बाणेन चन्द्रापीडप्रसवे वर्णितानि ] । संतानार्थ के के व्रत-देवताभ्यर्थनादिकाः क्रियन्ते तेषां
सर्वाङ्गपूर्ण: कोष इव दर्शितः ( चन्द्रापीडकथायाम् ) । रुग्णस्य कथमुपचर्या, कानि कान्यरिष्टलक्षणानि,
रुग्णावस्थायां रोगिणः का परिस्थितिश्श्रेष्टा चेति सर्वमविकलं चित्रयामास ( हर्षचरिते ) । तात्रिकाः स्वस्य
सिद्धिप्राप्तये, निध्यादीनामुपलम्भाय च कीदृशीमुस्कटां लालसां वहन्ति, कश्च तेषामुपायसंरम्भ इति
सर्वाण्यपि साकल्येनोपनिबबन्ध ( 'जरगविडधार्मिकस्य' चरिते ) । एतदेव सर्वविधं लोकनैपुण्यमवेक्ष्य
बाणस्वामे कत्यापि कवेः प्रतिभा नाधिकं प्रतिभासते । न च कादम्बर्याः संमुखे किंचिदपि 'कथा' काव्य-
मुत्कर्ष लभते, लेभे च । एतस्य रोचकतामुपलक्ष्यैव हि 'कादम्बरीदखशेभ्य आहारोपि न रोचते' इति
सहृदय समाजे प्रासिध्यत् ।
बाणथान्ये गद्यकाराथ
गद्यकाव्यकृत्सु सुबन्धुर्दुरूह श्लेषयमकादिशब्द चमत्कार विषये कदाचित्प्रभवेत्परम् औचित्य निर्वाहे कथा-
संघटनायां च न बाणतः कथमप्युत्कृष्यत इति पूर्वमुक्तमेव, अतो न पुनः प्रपञ्चनमावश्यकम् । ये पुन-
द्वेण्डिरचनां वाणलेखनीत उरकुटामुलपन्तः श्रूयन्ते ते तु रचनापरीक्षणे न मार्मिका इति प्रतिभाति । जस
1
विधे भूमाबुपविशति । भृत्याथ तं तारापीडादनन्तरमवनुध्यन्ते । अप्सरः संभूतानां विद्याधरपतीनां
गौरी- कादम्बरी:- मदिरेत्यादीनि नामानि । एतासां सेवकाः शृङ्गारानुकूलाक्षराः केयूरकमदलेखादयः ।
देशदेशान्तरेषु संवादवाहकः 'करभकः' ।
शृङ्गारमनश्रीलं प्रेक्षामहे । 'औचित्योपनिबन्धस्तु रखस्योपनिषत्परा' इति ध्वनिकृत् । तत्रापि शृङ्गारो
रसः परमोज्वलः । अयाचित्येन निर्वाहोऽनेन सफलतया कृतः । यद्यपि कुमारीपुरे 'अतिरिक्तं सुरतमि-
वाभ्यस्वन्तीनाम्' इत्यापुच्यते (पृ. ३८१) किन्तु शङ्कारभूमिकारम्भाय, कुमारीणां प्राप्तयौवनत्वसूच
नाय, तज्ञ तथाऽलीलम् । प्रत्युत कुमारख शृङ्गारोहवाय उपयुक्तमेव तत् ।
लोकचरित्रावेक्षणम्
लोकावेक्षणमपूर्व बाणख । श्रूयत्ते यदयं स्वतन्नचरित्रैमिंन्त्रैः सह भूयांसं कालं स्वतन्त्रतया लोकानां
'वचनीयतामिवावहनू पर्यन्ततो यथेच्छं बनाम । एतस्य मित्रेषु सर्वविधा एव कलाज्ञातारोऽभूवन् ।
भाक्षिक-नर्तक-संवाहक-ताम्बूलिकामारभ्य महाकविप्रभृतयः सर्व एवाऽभवन् । ज्ञानानुभवाय सोयं
प्रघहक उल्लिख्यतेऽधत्तात् =
"अभवंश्वास्य वयसा समानाः सुहृदः सहायाश्च । तद्यथा- भ्रातरौ पारशनौ चन्द्रसेन भ्रातृषेणौ, भाषा-
कनिरीशानः परं मित्रम् । प्रणयिनौ रुद्रनारायणौ । विद्वांसौ वारबाणवासवानौ । वर्णकनिर्वेणीभारतः
प्राकृतकृत्कुलपुत्रो बायुविकारः । बन्दिनाव भङ्गबाणसूचीबाणौ । कात्यायनिका चक्रवाकिका । जाङ्गुलिको
मयूरकः । ताम्बूलदायक श्लण्डकः । भिषक्पुत्रो मन्दारकः । पुस्तकवाचकः सुदृष्टिः । कलादश्श्रामीकरः ।
हैरिकः सिन्धुसेनः । लेखको गोबिन्दकः । चित्रकृद्वी वर्मा । पुस्तककृतकुमारदत्तः । मार्दङ्गिको जीमूतः ।
गायनौ सोमिलग्रहादित्यौ । सैरन्ध्री कुरङ्गिका । बांशिकौ मधुकरपारावतौ । गान्धर्वोपाध्यायो दर्दुरकः ।
संचाहिका केरलिका । लासकयुवा ताण्डविकः । आक्षिक आखण्डलक: । कितवो भीमकः । शैलालियुवा
शिखण्डकः । नर्तकी हरिणिका । पाराशरी सुमतिः । क्षपणको वीरदेवः । कथको जयसेनः । शैवो वक्र-
घोणः । मन्त्रसाधकः करालः । असुरविवरव्यसनी लोहिताक्षः । धातुवादविद्विहङ्गमः । दार्दुरिको दामो-
दरः । ऐन्द्रजालिक चकोराक्षः । मस्करी ताम्रचूडः ।" [ पीटर्सन् इन्ट्रोडक्शन् ]
कविः किल गुणदोषादीनां सर्वेषामेव मार्मिको भवतीति प्रसियनुसारं सर्वमेव लोकचरित्रमयमेतेवां
संगत्या संजग्राह । एतख प्रतिफलमस्य काव्येषु स्पष्टमुपलभ्यते । गृहस्थस्य कार्याणि [ जन्मारभ्य पालन-
पर्यन्तानि - यथा प्रसूतायाः किं किं संविधानकमिति मध्ये अतिप्रगल्भाः कुलवृद्धाः स्त्रियोपि न जानीयु-
र्यानि किल बाणेन चन्द्रापीडप्रसवे वर्णितानि ] । संतानार्थ के के व्रत-देवताभ्यर्थनादिकाः क्रियन्ते तेषां
सर्वाङ्गपूर्ण: कोष इव दर्शितः ( चन्द्रापीडकथायाम् ) । रुग्णस्य कथमुपचर्या, कानि कान्यरिष्टलक्षणानि,
रुग्णावस्थायां रोगिणः का परिस्थितिश्श्रेष्टा चेति सर्वमविकलं चित्रयामास ( हर्षचरिते ) । तात्रिकाः स्वस्य
सिद्धिप्राप्तये, निध्यादीनामुपलम्भाय च कीदृशीमुस्कटां लालसां वहन्ति, कश्च तेषामुपायसंरम्भ इति
सर्वाण्यपि साकल्येनोपनिबबन्ध ( 'जरगविडधार्मिकस्य' चरिते ) । एतदेव सर्वविधं लोकनैपुण्यमवेक्ष्य
बाणस्वामे कत्यापि कवेः प्रतिभा नाधिकं प्रतिभासते । न च कादम्बर्याः संमुखे किंचिदपि 'कथा' काव्य-
मुत्कर्ष लभते, लेभे च । एतस्य रोचकतामुपलक्ष्यैव हि 'कादम्बरीदखशेभ्य आहारोपि न रोचते' इति
सहृदय समाजे प्रासिध्यत् ।
बाणथान्ये गद्यकाराथ
गद्यकाव्यकृत्सु सुबन्धुर्दुरूह श्लेषयमकादिशब्द चमत्कार विषये कदाचित्प्रभवेत्परम् औचित्य निर्वाहे कथा-
संघटनायां च न बाणतः कथमप्युत्कृष्यत इति पूर्वमुक्तमेव, अतो न पुनः प्रपञ्चनमावश्यकम् । ये पुन-
द्वेण्डिरचनां वाणलेखनीत उरकुटामुलपन्तः श्रूयन्ते ते तु रचनापरीक्षणे न मार्मिका इति प्रतिभाति । जस
1