कादम्बरी /8

उपोद्धातः ।
 

 
कादम्बरीकारः श्रीवाणभट्टः

 
श्लेषे केचन शब्दगुम्फविषये केचिद्रसे न्याचापरे -

ऽलंकारे कतिचित्सदर्थविषये चान्ये कथावर्णने ।

आ सर्वत्र गभीरधीरकविता विन्ध्याटवीचातुरी-

संचारी कविकुम्भिकुम्भभिदुरो वाबाणस्तु पश्ञ्चाननः ॥
 

 
एतदुत्तरम् - गद्यकवीनामेव किम्, महाकवीनां चूडामणिर्बाणभट्टः प्रादुर्बभूव । महाकनिर्वाविर्बाणो महा-
राजाधिराजश्रीहर्षस्य समकालिकः । यतो ह्ययं हर्षचरितनान्म्ना श्रीहर्षस्य चरितं वर्णयामास । महाराजः

श्रीहर्षवर्धनः ६०६ तमं ख्रिष्टसंवत्सरमारभ्य ६४८ तमं वर्षषं यावद्राज्यशासनं कृतवानित्यैतिहासिकानां
समयः । अयं हि स्थानेश्वरजनपदनायकस्य प्रभाकरवर्धनस्य पुत्रः । अयं भाग्यशाली महावीरो राजनैति-
कश्च सर्वानन्यान्विजित्य उत्तरभारते आत्मनश्चक्रवर्तित्वमास्थापयामास । ६२९ तमं खिख्रिष्टीयवत्सरमारभ्य

६४५ तमं यावद्धाभारते भ्रमन् चीनदेशीयो यात्री 'हाँगग्काँग्' इत्याख्यो लिखति - 'उत्तरभारते तस्मिन्काले
श्रीहर्ष एवैकमात्रोऽधिपतिर्बभूव । नासीत्कश्चिदन्यः प्रशासकः ।'
 
←
 
9.
 

श्रीहर्षस्य राजसभायां मातङ्गदिवाकरो बाणो मयूरश्श्रेचेति प्रथिततमाः कषवयो बभूवुरिति राजशेखरेणी-
णोल्लिखितम् । बाणो मयूरकबेर्भगिनी पतिरासीदिति केचित् । अन्ये तु मयूरो बाणस्य श्वशुर भाआसीदिति

वदन्ति । परं बाणमयूरौ समसामयिकाचिवित्यत्र न संदेहः । मयूरः किल सूर्यशतकस्य निर्माता, यो हि
शतकेनानेन सूर्ययं स्तुत्वा कुष्ठरोगान्मुक्तो बभूवेति सुप्रसिद्धम् । केच्चिदिमामपि किंवदन्तीमाहुर्यत् - मयू-
रवत् बाणोपि विकलाङ्गो बभूव, ततश्च चण्डीशतकेन भगवतीं स्तुत्वा रोगान्मुक्तिमवाप । तदिदं शतकं

काव्यमालागुच्छकेषु मुद्रितम् । हर्षचरितम्, कादम्बरीपूर्वार्धम्, चण्डीशतकम्, पार्वतीपरिणयनाटकं
चेति बाणस्य कृतिमाहुः । मुकुटताडिकापि बाणकृतेति केचित् । किन्तु नात्र प्रमाणमुपलब्धम् । बहवस्तु-
हर्षचरितं कादम्बरी चेत्येव बाणस्य कृतिरित्यसाधयन् ।
 
9
 

अतिसमर्थो बाणकविः । 'गद्य कवीनां निकर्ष बषं वदन्ती' ति यन्महस्वत्त्व- मारम्भप्रघहट्टक एवं मया सूचितम्
यस यस्य च गद्यस्य वासवदत्ता कादम्बरी चेत्येचव सर्वोपादेयं संस्कृतसाहित्ये काव्यद्वयमाहुस्तयोरपि च काद
उमम्भरी सर्वोत्तमं गद्यकाव्यमिति मार्मिकाणामुक्ति: 1 त। तत्त्वपरीक्षका अभिप्रयन्ति यद् गद्यस्य गुम्फनपाटवं
बाणस्यालौकिकम् । यद्धि गद्यं पचद्यतोपि सुमधुरम्, लोकानां हृदयाकर्षकम्, कर्णयोः संगीतस्येव सुखर
लहरीप्रसास्रावकं च स्यादेवंविधस्य जन्मदाता बाणमन्तरा नान्यः कश्चन सफलो दृष्टः । दण्डिनो लेखानु-
सारम् - कथायामोजःप्राधान्यस्पर्शेपि बाणः कादम्बर्यायां वर्ण्यमानरसानुरोधेन [^१]पाञ्चालीरीतिं सुमधुरतथा

निरुवाह । वर्णानां गुम्फो मौक्तिकगुम्फमपि भृशमतिशे ेते-'कमलिनीपलाशानि जललवलान्ञ्छितान्या-
दाय, गर्भधूलिकषायपरिमलमनोहराणि च कुमुदकुवलय कमलानि गृहीत्वाऽऽगत्य तस्मिमेन्नेव लतागृहशि-
लातले शयनमस्याकल्पयम् ।' इत्यादिभिरेवाक्षरैः को बाडवाऽपरः संपूर्णणं प्रकरणं समापयितुं
शकुक्नुयात् ?
 

अत एव साक्षात्सरस्वतीरूपोऽयमिति प्रशशंसुर्मार्मिका:- 'जाता शिखण्डिनी प्राकूक् यथा शिखण्डी
तथाऽवगच्छामि । प्रागल्भ्यमधिकमाप्तुं वाणी बाणो बभूवेति ॥' बाणपरिष्टधृतस्य प्रत्येकपात्रस्य चरि
त्रचित्रणमत थतिस्वाभाविकंकथारसानुरू । मचs पणपं च।
चातुर्यपूर्वकमालोचनेऽस्य पात्रणां प्रक रनं प त्येकं चरित्रं परस्परं पृथक्-
इ प्रकारकमपि अकृत्रिमं सुस्वाभाविकम् । नामान्यप्यनुकूलानि - सेनापतिवर्वीरतोचितो मेघनादः ।
ब्राह्मणो मन्त्री शुकनास सस्तत्पुत्रो वैशम्पायनः, पत्नी मनोरमा । तस्य चरित्रमात्रे महानादरः । पुत्रोत्पत्तौ
स्वयं राजा पूर्णपात्र माहरति । युवराजश्चन्द्रापीडः पितरमिव तमभ्युत्तिष्ठति । सेतेनौचित्याद्दत्तासनोपि तत्स
 
-
 
[^१]G. शब्दार्थयोः समो गुम्फः पाञ्चाली रीतिरिष्यते । शीलाभहाट्ट- रिकावाचि बाणोक्तिषु च सा यदि ॥ ( सरस्वतीक-
ण्ठाभरणम् ) ।