कादम्बरी /73

४०
 
कादम्बरी ।
 
[ कथामुखे-
वसं [^१]स्तरैरँरतिकठोरना [^२]रनालिकेर के [^३]तकी करीरै [^४]र-
ब कुलपरिगतप्रान्तैस्ताम्बूलीलतावनद्वधपूगखण्डमण्डितै-

र्वनलक्ष्मीवा [^५]संभव नैरिव वि [^६]राजिता लतामण्डपैः, उन्मदमातङ्गकपो [^७]लस्थलगलि [^८]तसलिलसिक्तेने-
ने
[^९]वानवरतमेलालतावनेन मद्गन्धिनान्धकारिता, नखमुखलभेग्ने- भकुम्भमुक्ताफललुब्धै: शबर-
सेनापतिभिर भिहन्यमान केस रिशता, प्रेताधिपनगरीव सदासंनिहितमृत्युभीषणा महिषाधि
ष्ठिता च, समरो [^१०]द्यतपताकिनीव [^११]बाणासनारोपितशिलीमुखा [^१२]विमुक्तसिंहनादा च, कात्यायनीव
अ प्रचलितखङ्ग भीषणा रक्तचन्दनालंकृता च, कर्णीसुतकथेव संनिहितविपुलाचला शशोपगताच,
 
।
 

 
[ टि ]-- पान्थलोकै रचितो निर्मितो लवज्ञङ्गपल्लवानां लवङ्गवृक्ष- विशेषकिसलयानां संस्तरः प्रस्तरो येषु तैः । अतीति । अति-

कठोरा अत्यन्तकठिना नालिकेरा लाङ्गलीवृक्षाः केतक्यः ऋक्र- कचच्छदाः करीराः केसरा बकुलाश्च तैः परिगतो व्याप्तः

प्रान्तोऽन्त्यप्रदेशो येषां ते तथा तैः । ताम्बूलीति । ताम्बूली नागवल्ली सा चासौ लता चेति कर्मधारयः ।
तयावनद्धं बर्द्धं यत्पूगखण्डं ऋक्रमुकवनं तेन मण्डितैः शोभितैः । कैरिव । वनेति । वनलक्ष्मीररण्यश्रीस्तस्या वासस्य
वसतेर्भवनानि गृहाणि तैरिव । उन्मदेति । उन्मदा मत्ता ये मातङ्गा गजास्तेषां कपोलस्थलानि करटठप्रवेदेशास्तेभ्यो
गलितं च्युतं यत् सलिलं मदजलं तेन सित्क्तेनेव सिञ्चितेनैव । अत एव मद्दगन्धिना मदस्य गन्ध इव गन्धो यस्मि-

न्नेतादृशेन । अनवरतं निरन्तरमेलानां चन्द्रवालानां लता वल्लयस्तासां वनं काननं तेनाम्न्धकारिता श्यामीकृता ।

एलारजःसंबन्धाच्छ्यामतां प्रापितेत्यर्थः । नखेति । नखानां मुखान्यग्राणि तेषु लग्नान्यासक्तानि यामीनीभकुम्भ
मुक्ताफलानि गजमांसपिण्डरसोद्भवानि तेषु लुब्धैर्लोलुपैः शबराणां भिल्लानां सेनापतिभिः सैम्न्यनायकैरभिहन्यमानं
व्यापाद्यमानं केसरिणां नखरायुधानां शतं यस्यां सा तथा । प्रेतेति । प्रेताधिपो यमस्तस्य नगरीव संयमिनीव
सदा निरन्तरं सर्वदा संमिहितो निकटवर्ती मृत्युर्यमस्तेन भीषणा भयकारिणी । पक्षे सदा निकटस्थो यो [^1]मृत्युरज-
गरस्तेन भीषणा भयावहा । यद्वा । कारणे कार्योपचारान्मृत्युर्व्याघ्रादयस्तै र्भीषणेत्यर्थः । महिषेति । महिषैर्गव -

लैरधिष्ठिता व्याप्ता च । अथ च यमपुरीपक्षे यमस्य वाहनं महिषस्तेनाधिष्ठिता सहिता । समरेति । समरे
सङ्ग्राम उद्यता या पताकिनी सेना तद्वदिव । उभयोः साम्यमाह - बाणेति । बाणाख्ये वृक्षविशेषषे समारो
पिताः स्थापिताः शिलीमुखा भ्रमरा यया सा तथा । पक्षे बाणेषु शरेषु सम्यक्प्रकारेणारोपिताः शिली [^2]मुखा
लौ-
लोहखण्डा यस्यामिति विग्रहः । विमुक्तेति । विमुक्तस्त्यक्तः । अर्थात्केसरिभिः । सिंहनादः केसरिध्वनि-
र्यस्यां सा तथा । पक्षे सुभटैर्विहितः सिंहनाद इव नादो यस्यामिति विग्रहः । पुनः कीदृशी । कात्यायनी
सिंहयाना तद्वदिव । उभयोः साम्यमाह – प्रचलितेति । सेनाप्रकर्षेण प्रचलितो यः खङ्गो गण्डकस्तेन
भीषणा भयावहा । रक्तचन्दनं रक्ताङ्गं वृक्षविशेषस्तेनालंकृता च भूषिता च । पक्षे प्रचलितो यः खङ्गः
कौक्षेयकस्तेन भीषणा भयजनिका, रक्तमेव चन्दनं तेनालंकृता च । चर्चितेत्यर्थः । कर्णीसुतः कश्चित्क्षत्रि.
-यविशेषः तस्य कथा वृत्तान्तस्तद्वदिव । उभयोस्तुल्यतामाह - संनिहितेति । संनिहितौ समीपवर्तिनौ
विपुलाचलौ विपुलाचल- संज्ञको सखायौ यस्यां सा तथा । शशस्तस्य मन्त्रिमुख्य स्तेनोपगता सहिता च ।
 
टिप्प० -
 
[^1]F. हिंस्रजन्तुद्वारा मरणं तेन भीषणेत्यर्थः ।
[^2]F. बाणासनारोपितशिलीमुखा इत्येव पाटठ: ।

बाणासु नीलझिण्टीषु असनेषु पीतशालेषु (वृक्षेषु ) भा आरोपिताः कुसुमसौरभात् शिलीमुखा भ्रमरा गयया ,
इति भअटवीपक्षेऽर्थः । पक्षे तु बाणासनेषु धनुःषु भाआरोपिताः शिलीमुखा बाणा यया हइत्यर्थः । टीका-
गृहीतपाठे तु हठादाकर्ष एवार्थस्येति विमृशन्तु ।
 
पाठा० -
 
[^१]G. स्रस्तरैः , .
[^२]G. नारिकेल, करिकेसर.
[^३]G. केतकीपरिगत .
[^४]G. केसर .
[^५]G. भुवनैः .
[^६]G. विराजितमण्डपैः .

[^७]G. स्रवण; प्रस्रवण; सलिलप्रस्रवण .
[^८]G. मदसलिल .
[^९]G. निरन्तरमेला.
[^१०]G. सेनेव.
[^११]G. समारोपित; वाबाणासनारोपित.

[^१२]G. विविक्त.