कादम्बरी /693

च तमनेकचिह्नोत्पादितप्रत्ययमश्रद्धेयं च निरतिशयशोककारणं च विस्मयास्पदभूतं च दुःश्रवं च कौतुककरं च युवराजवैशम्पायनयो- र्वृत्तान्तमीषदिव विवर्तिताननो विमर्शस्तिमिततारकां [^१]दृष्टिं निर्विशेषावस्थे [^२]शुकनासमुखेऽ [^३]भ्यपातयत् ।[^४]सुहृद- स्तु स्वयं [^५]दुःखिता अपि [^६]निधानीकृत्यात्मदुःखं सुहृद्दुः- खापनोदायैव [^७]यतन्ते । यतः शुकनासस्तदषस्थोऽपि स्वस्थ- वदवनिपतिमुवाच -
 
'देव, विचित्रेऽस्मिन्संसारे [^८]संचरत्सु सुखदुःखमयेषु देवासुर- तिर्यग्योनि [^९]मानुषेषु, त्रिगुणात्मनः [^१०]प्रधानस्यापि [^११]परिणामात्, परमाण्वादेर्ब्रह्माण्डपर्यन्तस्योत्पत्तिस्थितिप्रलय- कारणस्येश्वरस्येच्छया, धर्माधर्मसाधनानामिष्टानिष्टफलसंबन्धका-
रिणां कर्मणां वा शुभाशुभानां [^१२]विपाक-
 
 
[ टि ]-- त्कृतं च निरवशेषं तत्सर्वमश्रौषीदाकर्णयामास । अनेकचिह्नैरनेकाभिज्ञानैरुत्पादितो जनितो निष्पादितः प्रत्ययो
विश्वासो यस्य स तम् । अश्रद्धेयं श्रद्धातुमयोग्यं च निरतिशयो भूयान्यः शोकः शुक् तस्य कारणं निदानं च विस्मयस्य कौतुक- स्याश्चर्यस्यास्पदभूतं पात्रभूतं स्थानभूतं च दुःश्रवं च दुःखेन कष्टेना- कर्णनीयं च कौतुककरं च विस्मयकरं चाश्चर्यकरं चैवंविधमेतादृशं युवराजवैशम्पायनयोर्वृत्तान्तमुदन्तं श्रुत्वा चाकर्ण्य चेषदिव विवर्तितं पराङ्मुखीकृतं पश्चान्मुखीकृतमाननं मुखं येन सः । राज्ञो विशेष- णम् । विमर्शो विचारो वितर्कस्तेन स्तिमिता निश्चला
[^1]तारका कनीनिका यस्यामेवंविधामेतादृशीं दृष्टिं दृशम् । निर्गतो विशेषो यस्याः सा निर्गतविशेषा एवंविधावस्था
दशा यस्य स तथा तस्मिन् । स्वसदृशावस्थ आत्मसदृशावस्थे शुकनासस्य मुख आननेऽभ्यपात- यदस्थापयत् ।
यतः कारर्णात्सुहृदस्तु स्वयं दुःखिता अप्यात्मदुःखं निधानी [^2]कृत्यैय सुहृदां मित्राणां दुःखस्य कष्टस्यापनोदायैव
दूरीकरणायैव यतन्ते यत्नं कुर्वन्ति । अतः शुकनासस्तदवस्थोऽपि स्वस्थवन्निःशोकवदवनिपतिं राजानमुवाच ।
 
किं तदित्याह—देवेति । हे देव, विचित्रे बहुविधेऽस्मिन्संसारे संचरन्तैि- [^3]रन्ति परिभ्रमन्ति यानि यानि सुख-
दुःखानि तैर्निष्पन्नेषु तन्मयेषु देवा भवनपत्यादयः, असुरादयोऽधोवासिनः, तिर्यग्योनिकाः शुकादयः, मृत्यु-
लोके मानवा मनुष्या नराः, एतेषां द्वंद्वः । तेषु त्रिगुणाः सत्वरजस्तमोरूपास्त एवात्मा स्वरूपं यस्यैवंभूतस्य
प्रधानस्यापि मूलप्रकृतेराद्यस्वभावस्यापि परिणामात्परिणमनात्पर- माणुर्निरवयवोऽवयवरहितः क्रियावान्स आदौ
प्रथमं यस्यैवंभूतस्य ब्रह्माण्डपर्यन्तस्योत्पत्तिर्जन्म । 'उत्पत्तिर्जन्मजनुषी' इति हैमः स्थितिरवस्थानं स्थिरीभवनं
प्रलयः क्षयो विनाश एतेषां सर्वेषां कारणस्य निदानभूतस्येश्वरस्य महादेवस्येच्छया कृत्या स्पृहया । धर्मोऽदृष्टं
तद्विपरीतोऽधर्मस्तयोः साधनानां कारणानां निमित्त- भूतानामिष्टानिष्टे ईप्सितानीप्सिते वाञ्छितावाञ्छित फले
साध्ये तयोर्द्वयोः संबन्धकारिणां वा शुभाशुभानां कर्मणां विपाकभावाद्वा तदुदयावस्थानुभवनाद्वांवा, स्वयमेवात्मा-
टिप्प० –
[^1]F. द्विवचनमुचितम् ।
[^2]F. भ्रष्टोयं पाठः । 'विस्मृत्याऽऽत्मदुःखम्' इत्येव पाठः ।
[^3]F. प्रलाप
मिञंमं परित्यज्य वाक्यस्याशयं लिखामि पाठं च सूचयामि-संसारे संसरत्सु (कर्मबन्धाद्धभ्रमत्सु) देवादि
मानुषान्तेषु प्रधानस्य ( मूलप्रकृतेः, मूलप्रकृतिरविकृति : ० इत्यादिसांख्यलक्षि- तायाः ) परिणामात्
( विवर्तात् ), परमाणुमारभ्य ब्रह्माण्डपर्यन्त- स्योत्पादयितुरीश्वरस्येच्छया, धर्माधर्मेत्यादिविशेषितानां
शुभाशुभ- कर्मणां विपाकात्, स्वभावाद्वा ( निसर्गाद्वा ) [ ततश्च - 'विपाकात् स्वभावाद्वा' इति पाठः । टी-
काकारेण द्वे चूर्णीकृत्य 'विपाकभावाद्वा' इति निर्मिताम्] स्वय मनेकप्रकारैः उत्पत्तिस्थितिविनाशाननुभवतः
स्थावरजङ्गमस्य सर्वाऽव्यवस्था संभवति ।
 
पाठा० -[^१]G. दृशम्.
[^२]G. शुकनासे .
[^३]G. न्यपातयत् .
[^४ च. ]G. च.
[^५]G. दुःखं दुःखिताः .
[^६]G. विस्मृत्य.
[^७]G. वर्तन्ते.
[^८]G. संचर-
त्सुखदुःखमयेषुः; चरत्सु सुखदुःखमोहमयेषु .
[^९]G. मनुष्येषु .
[^१०]G. प्रधानस्य .
[^११]G. परिणामादात्मन, .
[^१२]G. विपाकाद्वा;
विभावाद्वा; विपाकात्स्वभावाद्धा.
 
.
 
वा.