कादम्बरी /620
This page has not been fully proofread.
मखापनकालिकी मारुतिः ]
उत्तरभागः ।
५८७
मङ्गले प्रणामायोपगतं चन्द्रापीडं पीडयान्तर्विलीयमानेव बाष्पोत्पीडमपारयन्ती निवारय-
तुमव्यायताभ्यामपि नेत्राभ्यां कृतप्रयत्नाप्यमङ्गलशया विलासवती तं मैन्युरागावेगगद्गदि-
कोपरुण्यमानाक्षरमवादीत्-
'तास, युज्यते हाङ्कलालितस्य गर्भरूपस्य प्रथमगमने गरीयसी हृदयपीडा, यस्मिन्प्रथम-
मेवाडादपैति । मम पुनर्नेहशी प्रथमगमनेऽपि ते पीडा समुत्पन्ना, यादृशी तब गमने-
नाधुना । दीर्यते इव मे हृदयम् । समुत्पाढ्यन्त इव मर्माणि । उत्क्कथ्यत इव शरीरम् ।
लवत इब चेतः विघटन्त इष संघिबन्धनानि । निर्यातीव प्राणाः । न किंचित्समाद-
उल्लवत
धाति धीः । सर्वमेव शून्यं पाश्यामि । न पारयाम्यात्मानमिव हृदयं धारयितुम् । घृतोऽपि
बलादागच्छति मे बाष्पोत्पीडो मुहुर्मुहुः । समाहितापि मङ्गलसंपादनाय ते चलति मतिः ।
न जानाम्येव किमुत्पश्यामीति । किंनिमित्तं चेयमीदृशी मे" हृदयपीडेत्येतदपि न बेझि ।
कि बहुभ्यो दिवसेभ्यः कथमध्यागतो मे बत्सो झटित्येष पुनर्गच्छतीति । किं वैश-
-
Stewart
-
€
सत्यां प्रस्थानमङ्गले सति गमनश्रेयसि सति, प्रणामाय नमस्कारायोपगतमागतं चन्द्रापीडं पीडया बाधयान्त-
विलीयमानेव विलयं प्राप्यमाणेवात्यायताभ्यामतिविस्तीर्णाभ्यामपि नेत्राभ्याम मङ्गलशङ्कयाऽश्रेयसारेकया कृतप्र-
यमापि विहितोद्यमापि बाष्पोत्पीडमथुप्रवाहं निवारयितुं दूरीकर्तुमपारयन्त्यशकुवती एवंविधा बिलासवती
तत्र स्थितत्वाद्वैशम्पायने मन्युः क्रोधो रागश्चन्द्रापीडे स्वागजत्वात् तयोरावेग आवेशस्तेन या गद्गदिका गद्गद-
ध्वनिस्तयो परुध्यमानान्युपरोधं प्राप्यमाणान्यक्षराणि यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणम् । अवादीदब्रवीत् ।
-
किमवादीदित्याशयेनाह - तातेति । हे तात हे पुत्र । हीति निश्चितम् । अङ्कलावितस्य क्रोडपालित स्थ
गर्भरूपस्य भ्रूणखभावस्य प्रथमगमन आद्यप्रयाणे हृदयपीडा गरीयसी युज्यते विलोक्यते, यस्मिन्प्रथममेवा-
ङ्कास्कोडादपैति गच्छति । मम विलासंवत्याः पुनस्ते तव प्रथमगमनेऽपि नेदृश्येतादृशी पीडा समुत्पन्ना संजाता,
यादृशी तव गमनेनाधुना सांप्रतं जायते । तदेव प्रदर्शयन्नाह — दीर्यत इति । मे मम हृदयं दीर्यत इव
विदीर्ण जायत इव । मर्माणि संधिस्थानानि समुत्पाट्यन्त इवोत्खन्यन्त इव । शरीरं देहमुत्क्कथ्यत इवोत्काल्यत
इव चेतो मम उत्प्लवत इवोल्योप्य गच्छतीव । संधिबन्धनानि विघटन्त इव भिद्यन्त इव । प्राणा निर्या-
न्तीव निःसरन्तीव । धीर्बुद्धिर्न किंचित्समादधाति समाधानं करोति । सर्वमेव जगच्छून्यं रिक्तं पश्याम्यवलोक-
यामि । आत्मानमिव हृदयं स्वान्तं धारयितुं न पारयामि न शक्नोमि । धृतोऽपि रक्षितोऽपि बलाइठान्मे मम
बाष्पोत्पीडोऽश्रुप्रवाहो मुहुर्मुहुर्वारंवारमा गच्छत्यायाति । ते तव मङ्गलसंपादनाय श्रेयःकरणाय समाहितापि
संस्थापितापि मतिश्चलति भ्रमति । इत्यहँ' न जानाम्येव नावकलयाम्येव - किमुत्पश्यामि किमवलोकयामि । किंनिमित्तं
च किंकारणं चेयमीदृश्येतादृशी मे मम हृदयपीडा चित्तार्तिरित्येतदप्यहं न वेद्मि न जानामि । किं बहुभ्यः
प्रचुरेभ्यो दिवसेभ्यः कथमपि महता कष्टेन मम वत्स आगत आयातो झटित्येव शीघ्रमेव पुनर्गच्छति व्रज-
तीति हेतोर्महती पीडा जायत इति सर्वत्रानुषङ्गः । किं वैशम्पायनस्य वियोगाद्विरहादुद्विमस्योद्वेगं प्राप्तस्यैका -
किनोऽसहायस्य ते तव गमनं प्रस्थानं समुत्प्रेक्ष्य विलोक्येति । वैशम्पायनस्य वृत्तान्ताद्वैशम्पायनोदन्तादात्मनः
टिप्प० - 1 'बलादागच्छति मे बाष्पोत्पीडो मुहुः । सुहुः समाहितापि मङ्गलसंपादनाय ०' इति
पाठः । मुहुः समाहितापि मतिश्चलति इति तदर्थः । 2 'उत वैशम्पायनवृत्तान्ता०' इति पाठः । 'न
पुनः' इत्यस्य न युक्तत्वम् ।
पाठा० -१ निलीयमान. २ वारयितुम्; पातुम् ३ मन्यूगमावेग; आवेग. ४ जातमात्रापि तेऽङ्कलालितस्य
गर्भरूपस्य प्रथमगमने गरीयसी हृदयपीडा यस्मिन्प्रथमेनाकादर्पिते ५ यतो दीर्यते ६ उच्यवते. ७ उन्मध्यत इव
भनः निर्यान्तीन, ८ मुहुः, ९ चलति. १० हृदय. ११ बहुभ्यः.
•
उत्तरभागः ।
५८७
मङ्गले प्रणामायोपगतं चन्द्रापीडं पीडयान्तर्विलीयमानेव बाष्पोत्पीडमपारयन्ती निवारय-
तुमव्यायताभ्यामपि नेत्राभ्यां कृतप्रयत्नाप्यमङ्गलशया विलासवती तं मैन्युरागावेगगद्गदि-
कोपरुण्यमानाक्षरमवादीत्-
'तास, युज्यते हाङ्कलालितस्य गर्भरूपस्य प्रथमगमने गरीयसी हृदयपीडा, यस्मिन्प्रथम-
मेवाडादपैति । मम पुनर्नेहशी प्रथमगमनेऽपि ते पीडा समुत्पन्ना, यादृशी तब गमने-
नाधुना । दीर्यते इव मे हृदयम् । समुत्पाढ्यन्त इव मर्माणि । उत्क्कथ्यत इव शरीरम् ।
लवत इब चेतः विघटन्त इष संघिबन्धनानि । निर्यातीव प्राणाः । न किंचित्समाद-
उल्लवत
धाति धीः । सर्वमेव शून्यं पाश्यामि । न पारयाम्यात्मानमिव हृदयं धारयितुम् । घृतोऽपि
बलादागच्छति मे बाष्पोत्पीडो मुहुर्मुहुः । समाहितापि मङ्गलसंपादनाय ते चलति मतिः ।
न जानाम्येव किमुत्पश्यामीति । किंनिमित्तं चेयमीदृशी मे" हृदयपीडेत्येतदपि न बेझि ।
कि बहुभ्यो दिवसेभ्यः कथमध्यागतो मे बत्सो झटित्येष पुनर्गच्छतीति । किं वैश-
-
Stewart
-
€
सत्यां प्रस्थानमङ्गले सति गमनश्रेयसि सति, प्रणामाय नमस्कारायोपगतमागतं चन्द्रापीडं पीडया बाधयान्त-
विलीयमानेव विलयं प्राप्यमाणेवात्यायताभ्यामतिविस्तीर्णाभ्यामपि नेत्राभ्याम मङ्गलशङ्कयाऽश्रेयसारेकया कृतप्र-
यमापि विहितोद्यमापि बाष्पोत्पीडमथुप्रवाहं निवारयितुं दूरीकर्तुमपारयन्त्यशकुवती एवंविधा बिलासवती
तत्र स्थितत्वाद्वैशम्पायने मन्युः क्रोधो रागश्चन्द्रापीडे स्वागजत्वात् तयोरावेग आवेशस्तेन या गद्गदिका गद्गद-
ध्वनिस्तयो परुध्यमानान्युपरोधं प्राप्यमाणान्यक्षराणि यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणम् । अवादीदब्रवीत् ।
-
किमवादीदित्याशयेनाह - तातेति । हे तात हे पुत्र । हीति निश्चितम् । अङ्कलावितस्य क्रोडपालित स्थ
गर्भरूपस्य भ्रूणखभावस्य प्रथमगमन आद्यप्रयाणे हृदयपीडा गरीयसी युज्यते विलोक्यते, यस्मिन्प्रथममेवा-
ङ्कास्कोडादपैति गच्छति । मम विलासंवत्याः पुनस्ते तव प्रथमगमनेऽपि नेदृश्येतादृशी पीडा समुत्पन्ना संजाता,
यादृशी तव गमनेनाधुना सांप्रतं जायते । तदेव प्रदर्शयन्नाह — दीर्यत इति । मे मम हृदयं दीर्यत इव
विदीर्ण जायत इव । मर्माणि संधिस्थानानि समुत्पाट्यन्त इवोत्खन्यन्त इव । शरीरं देहमुत्क्कथ्यत इवोत्काल्यत
इव चेतो मम उत्प्लवत इवोल्योप्य गच्छतीव । संधिबन्धनानि विघटन्त इव भिद्यन्त इव । प्राणा निर्या-
न्तीव निःसरन्तीव । धीर्बुद्धिर्न किंचित्समादधाति समाधानं करोति । सर्वमेव जगच्छून्यं रिक्तं पश्याम्यवलोक-
यामि । आत्मानमिव हृदयं स्वान्तं धारयितुं न पारयामि न शक्नोमि । धृतोऽपि रक्षितोऽपि बलाइठान्मे मम
बाष्पोत्पीडोऽश्रुप्रवाहो मुहुर्मुहुर्वारंवारमा गच्छत्यायाति । ते तव मङ्गलसंपादनाय श्रेयःकरणाय समाहितापि
संस्थापितापि मतिश्चलति भ्रमति । इत्यहँ' न जानाम्येव नावकलयाम्येव - किमुत्पश्यामि किमवलोकयामि । किंनिमित्तं
च किंकारणं चेयमीदृश्येतादृशी मे मम हृदयपीडा चित्तार्तिरित्येतदप्यहं न वेद्मि न जानामि । किं बहुभ्यः
प्रचुरेभ्यो दिवसेभ्यः कथमपि महता कष्टेन मम वत्स आगत आयातो झटित्येव शीघ्रमेव पुनर्गच्छति व्रज-
तीति हेतोर्महती पीडा जायत इति सर्वत्रानुषङ्गः । किं वैशम्पायनस्य वियोगाद्विरहादुद्विमस्योद्वेगं प्राप्तस्यैका -
किनोऽसहायस्य ते तव गमनं प्रस्थानं समुत्प्रेक्ष्य विलोक्येति । वैशम्पायनस्य वृत्तान्ताद्वैशम्पायनोदन्तादात्मनः
टिप्प० - 1 'बलादागच्छति मे बाष्पोत्पीडो मुहुः । सुहुः समाहितापि मङ्गलसंपादनाय ०' इति
पाठः । मुहुः समाहितापि मतिश्चलति इति तदर्थः । 2 'उत वैशम्पायनवृत्तान्ता०' इति पाठः । 'न
पुनः' इत्यस्य न युक्तत्वम् ।
पाठा० -१ निलीयमान. २ वारयितुम्; पातुम् ३ मन्यूगमावेग; आवेग. ४ जातमात्रापि तेऽङ्कलालितस्य
गर्भरूपस्य प्रथमगमने गरीयसी हृदयपीडा यस्मिन्प्रथमेनाकादर्पिते ५ यतो दीर्यते ६ उच्यवते. ७ उन्मध्यत इव
भनः निर्यान्तीन, ८ मुहुः, ९ चलति. १० हृदय. ११ बहुभ्यः.
•