कादम्बरी /61
This page has not been fully proofread.
२८
कादम्बरी ।
[ कथामुखै-
मध्यमध्यारूढमावेदय-
रिवृत्तिः' इति । एवमुच्चारयत्येव तस्मिन्नशिशिरकिरणमम्बरतलस्य
नाडिका च्छेदप्रहतपटुपटहनादानुसारी मध्याह्नशङ्खध्वनिरुदतिष्ठत् । तमाकर्ण्य च समासन्न-
स्नान समयो विसर्जितराजलोकः क्षितिपतिरास्थानमण्डपादुत्तस्थौ ।
अथ चलति महीपतावन्योन्यमतिरभससंचलनचालिताङ्गदपत्रभङ्गमकर कोटिपाटितांशु-
कपटानाम्, आक्षेपदोलायमान कैण्ठदानाम्, अंसस्थलोल्लासितकुकुमपटवासधूलिपटलपिञ्जरी-
कृतदिशाम्, आलोलमालती पुष्प शेख रोत्पतद लिकदम्बकानाम्, अर्धावलम्बिभिः कर्णोत्पलैच-
म्यमानगण्डस्थलानाम् ; गमनप्रणामलालसानामहमहमिकया, वक्षःस्थलङ्गोलितहारलता-
नाम्, उत्तिष्ठतामासीत्संभ्रमो महीपतीनाम् । इतश्चेतश्च निःपतन्तीनां स्कन्धावसक्त चामराणां
निति । तस्मिन् कुमारपालित एवं पूर्वोक्तप्रकारेणोच्चारयत्येवोक्तवत्येव मध्याहशङ्खध्वनिर्जलजनिनाद उदति-
ष्ठदुत्पन्नोऽभूदित्यन्वयः । किं कुर्वन् । आवेदयञ्ज्ञापयन् । कम् । अम्बरतलस्य गगनतलस्य मध्यं मध्यप्रदेशमशि-
शिरकिरणं श्रीसूर्यमध्यारूढं प्राप्तम् । अथ ध्वनिं विशेषयन्नाह -- नाडिकेति । नाडिका घटिका तस्याश्छेदः परि-
समाप्तिस्तस्यां प्रहतस्ताडितो यः पटुर्महान्पटहो दुन्दुभिस्तस्य नादो निनादस्तममुसतुं शीलमस्येति स तथा ।
तमिति । तं ध्वनिमाकर्ण्य श्रुत्वा क्षितिपती राजाऽऽस्थानमण्डपादुत्तस्थावुत्थितो बभूव । राजानं विशिनष्टि-
समासनेति । समासन्नो निकटवर्ती स्नानसमय आलवन समयो यस्य स तथा । विसर्जित इति । विसर्जितो
निवर्तितो राजलोकः सेवकजनो येन स तथा ।
BOSSAT
अथेति । उत्थानानन्तरं महीपततॊ राज्ञि चलति सत्युत्तिष्ठतामुत्थानं कुर्वतां महीपतीनां संभ्रमः संमर्द आसी-
दिव्यन्वयः । अथ महीपतीन्विशेषयन्नाह -- अन्योन्येति । अन्योन्यं परस्परमतिर भसेनातिवेगेन संचलनं गमनं
सैन चालितानि स्वस्थानात्प्रच्यावितानि यान्यङ्गदपत्राणि तेषां भङ्गबुटनं तस्य या मकरकोटिर्वकप्रदेशरलेन पाटितानि
छिभान्यंशुकानि गर्भसूत्रनिर्मितानि, पटाः सूत्रनिर्मिता येषु ते तथा तेषाम् । आक्षेपेति । आक्षेपः परस्परसं
लग्नता सेन दोलायमानानि चञ्चलानि कण्ठदामानि निगरणबन्धनस्रजो येषां ते तथा तेषाम् । अंसेति । अंसस्थ-
लेभ्यो भुजशिरःस्थलेभ्य उल्लासितान्युच्छ्रसितानि यानि कुङ्कुमानि केसराणि पटवासः पिष्टातकश्च तयोर्धूलिपटलं
परागसमूहस्तेन पिञ्जरीकृताः पीतरक्तीकृता दिशः ककुभो यैस्ते तथा तेषाम् । आलोलेति । आलोलाश्चञ्चला ये
मालतीपुष्पाणां जातीकुसुमानां शेखरा अवतंसास्त दुपरिष्टादुत्पतन्तो भ्रमन्तोऽलयो भ्रमरास्तेषां कदम्बकानि समूहा
येषां ते तथा तेषाम् । अर्धेति । अर्धावलम्बिभिरर्धभागलमैः । एवंविधैः कर्णोत्पलैः श्रवणन्यस्तनलिनैचुम्ब्य
मानमाश्लिष्यमाणं गण्डस्थलं कपोलात्परो भागो येषां ते तथा तेषाम् । गमन इति । गमने व्रजने यो राज्ञः
प्रणामो नमस्कारस्तत्र लालसानां कृतस्पृहाणाम् । कया । अहं शक्तोऽहं शैक्त इत्यस्यां साहमहमिका । मयूरव्यंसका-
दित्वात्साधुः । तया । वक्ष इति । वक्षःस्थले भुजान्तरे प्रेङ्गोलितास्तरलिता हारलता मुक्ताफलस्रजो येषां ते तथा
तेषाम् । ततश्चेति । तदा तस्मिन्समय आस्थानभवनं नृपोपवेशनस्थलं सर्वतः परितः क्षुभितमिव क्षोभं प्राप्तमिना-
भवदभूदित्यन्वयः । केन । इतश्वेतश्च संमर्दवशादितस्ततो भिन्नभिन्नप्रदेशे निःपतन्तीनां स्खलन्तीनां स्कन्धो भुज-
टिप्प० -- 1 अङ्गदानां भुजभूषणानां ये पत्रभङ्गाः पत्ररचनाः ( उत्किरणशिल्प चातुर्यम् 'जडाई' )
तासु ये मकराः (उत्कीर्णजलजन्तु विशेषाः ) तेषां कोड्या अग्रभागेन, दुत्वर्थ उचितः । 2 कण्ठावल-
म्तिहारादिलजः । 3 अहं पूर्वमहं पूर्वमिति स्पर्धा, इत्युचितोऽर्थः ।
पाठा -१ मध्यमारूढ. २ चासन. ३ पाटितानेकपटानाम् ; पाटितांशुकानाम् ४ मालतीकण्ठदानाम् ५ स्थलो
लसित ६ धूलिपिञ्जरित ७ कुसुम, ८ प्रसरणसदालालसानाम् ९ अतिमहान्संरम्भः १० स्कम्डेशावसक्त.
कादम्बरी ।
[ कथामुखै-
मध्यमध्यारूढमावेदय-
रिवृत्तिः' इति । एवमुच्चारयत्येव तस्मिन्नशिशिरकिरणमम्बरतलस्य
नाडिका च्छेदप्रहतपटुपटहनादानुसारी मध्याह्नशङ्खध्वनिरुदतिष्ठत् । तमाकर्ण्य च समासन्न-
स्नान समयो विसर्जितराजलोकः क्षितिपतिरास्थानमण्डपादुत्तस्थौ ।
अथ चलति महीपतावन्योन्यमतिरभससंचलनचालिताङ्गदपत्रभङ्गमकर कोटिपाटितांशु-
कपटानाम्, आक्षेपदोलायमान कैण्ठदानाम्, अंसस्थलोल्लासितकुकुमपटवासधूलिपटलपिञ्जरी-
कृतदिशाम्, आलोलमालती पुष्प शेख रोत्पतद लिकदम्बकानाम्, अर्धावलम्बिभिः कर्णोत्पलैच-
म्यमानगण्डस्थलानाम् ; गमनप्रणामलालसानामहमहमिकया, वक्षःस्थलङ्गोलितहारलता-
नाम्, उत्तिष्ठतामासीत्संभ्रमो महीपतीनाम् । इतश्चेतश्च निःपतन्तीनां स्कन्धावसक्त चामराणां
निति । तस्मिन् कुमारपालित एवं पूर्वोक्तप्रकारेणोच्चारयत्येवोक्तवत्येव मध्याहशङ्खध्वनिर्जलजनिनाद उदति-
ष्ठदुत्पन्नोऽभूदित्यन्वयः । किं कुर्वन् । आवेदयञ्ज्ञापयन् । कम् । अम्बरतलस्य गगनतलस्य मध्यं मध्यप्रदेशमशि-
शिरकिरणं श्रीसूर्यमध्यारूढं प्राप्तम् । अथ ध्वनिं विशेषयन्नाह -- नाडिकेति । नाडिका घटिका तस्याश्छेदः परि-
समाप्तिस्तस्यां प्रहतस्ताडितो यः पटुर्महान्पटहो दुन्दुभिस्तस्य नादो निनादस्तममुसतुं शीलमस्येति स तथा ।
तमिति । तं ध्वनिमाकर्ण्य श्रुत्वा क्षितिपती राजाऽऽस्थानमण्डपादुत्तस्थावुत्थितो बभूव । राजानं विशिनष्टि-
समासनेति । समासन्नो निकटवर्ती स्नानसमय आलवन समयो यस्य स तथा । विसर्जित इति । विसर्जितो
निवर्तितो राजलोकः सेवकजनो येन स तथा ।
BOSSAT
अथेति । उत्थानानन्तरं महीपततॊ राज्ञि चलति सत्युत्तिष्ठतामुत्थानं कुर्वतां महीपतीनां संभ्रमः संमर्द आसी-
दिव्यन्वयः । अथ महीपतीन्विशेषयन्नाह -- अन्योन्येति । अन्योन्यं परस्परमतिर भसेनातिवेगेन संचलनं गमनं
सैन चालितानि स्वस्थानात्प्रच्यावितानि यान्यङ्गदपत्राणि तेषां भङ्गबुटनं तस्य या मकरकोटिर्वकप्रदेशरलेन पाटितानि
छिभान्यंशुकानि गर्भसूत्रनिर्मितानि, पटाः सूत्रनिर्मिता येषु ते तथा तेषाम् । आक्षेपेति । आक्षेपः परस्परसं
लग्नता सेन दोलायमानानि चञ्चलानि कण्ठदामानि निगरणबन्धनस्रजो येषां ते तथा तेषाम् । अंसेति । अंसस्थ-
लेभ्यो भुजशिरःस्थलेभ्य उल्लासितान्युच्छ्रसितानि यानि कुङ्कुमानि केसराणि पटवासः पिष्टातकश्च तयोर्धूलिपटलं
परागसमूहस्तेन पिञ्जरीकृताः पीतरक्तीकृता दिशः ककुभो यैस्ते तथा तेषाम् । आलोलेति । आलोलाश्चञ्चला ये
मालतीपुष्पाणां जातीकुसुमानां शेखरा अवतंसास्त दुपरिष्टादुत्पतन्तो भ्रमन्तोऽलयो भ्रमरास्तेषां कदम्बकानि समूहा
येषां ते तथा तेषाम् । अर्धेति । अर्धावलम्बिभिरर्धभागलमैः । एवंविधैः कर्णोत्पलैः श्रवणन्यस्तनलिनैचुम्ब्य
मानमाश्लिष्यमाणं गण्डस्थलं कपोलात्परो भागो येषां ते तथा तेषाम् । गमन इति । गमने व्रजने यो राज्ञः
प्रणामो नमस्कारस्तत्र लालसानां कृतस्पृहाणाम् । कया । अहं शक्तोऽहं शैक्त इत्यस्यां साहमहमिका । मयूरव्यंसका-
दित्वात्साधुः । तया । वक्ष इति । वक्षःस्थले भुजान्तरे प्रेङ्गोलितास्तरलिता हारलता मुक्ताफलस्रजो येषां ते तथा
तेषाम् । ततश्चेति । तदा तस्मिन्समय आस्थानभवनं नृपोपवेशनस्थलं सर्वतः परितः क्षुभितमिव क्षोभं प्राप्तमिना-
भवदभूदित्यन्वयः । केन । इतश्वेतश्च संमर्दवशादितस्ततो भिन्नभिन्नप्रदेशे निःपतन्तीनां स्खलन्तीनां स्कन्धो भुज-
टिप्प० -- 1 अङ्गदानां भुजभूषणानां ये पत्रभङ्गाः पत्ररचनाः ( उत्किरणशिल्प चातुर्यम् 'जडाई' )
तासु ये मकराः (उत्कीर्णजलजन्तु विशेषाः ) तेषां कोड्या अग्रभागेन, दुत्वर्थ उचितः । 2 कण्ठावल-
म्तिहारादिलजः । 3 अहं पूर्वमहं पूर्वमिति स्पर्धा, इत्युचितोऽर्थः ।
पाठा -१ मध्यमारूढ. २ चासन. ३ पाटितानेकपटानाम् ; पाटितांशुकानाम् ४ मालतीकण्ठदानाम् ५ स्थलो
लसित ६ धूलिपिञ्जरित ७ कुसुम, ८ प्रसरणसदालालसानाम् ९ अतिमहान्संरम्भः १० स्कम्डेशावसक्त.