कादम्बरी /599
This page has not been fully proofread.
५६६
कादम्बरी ।
[ कथायाम्-
चिकुरहस्ताभिरुपगृहीतसुरभिकोमलजलाईका भिरनाश्यानचन्दनाङ्गरागहारिणीभिर्हारवलय-
मात्राभरणाभिरवतंसितबालशैवलप्रवालाभिर्मृणालतालवृन्तकर्पूरपटवासहरिचन्दन चन्द्रका-
न्तमणिदर्पणाद्यपकरणपाणिभिर्बही भिर्वाराङ्गनाभिरुपेतम्, परिभवस्थानमिव निदाघसमयस्य,
निदानमिव शीतकालस्य, निवेशमिव वारिवाहानाम्, तिरस्कारमिव रैविकिरणानाम्, हृदय-
मिव सरसः, सहायमिव हिमँगिरेः, स्वरूपमिव जडिम्नः, आवासमिव विभावरीणाम्,
प्रत्याघातमिव दिवसस्य जलमण्डपमयासीत् ।
तत्र चातिरभ्यतया क्षुभितमकरध्वजोत्कलिकासहस्रविषमं जलासारशिशिरतया संधु-
क्षितसुहृद्वियोगानलं महासमुद्रमिव गम्भीरं तं दिवस मेकाकी कथंकथमपि स्वधैर्ययानपात्रेणा-
लङ्घयत् । लोहितायमानातपे च सायाहे निर्गत्य बहुलगोमयोपलेपहरिते मन्दमन्दमारुता-
2
4
रहस्तः केशकलापो यासां ताभिः । आर्द्रत्वसाम्यादुत्प्रेक्षते- जलदेवताभिरिव जलाधिष्ठात्रीभिरिव । उ-
पेति । उपगृहीता; स्वीकृत सुरभयः कोमला मृदवो जलाईका क्लिन्नेवासांसि याभिस्तास्ताभिः । 'जलार्द्रा
क्लिन्नवाससि' इत्यभिधानचिन्तामणिः । अनेति । अनाश्यानोऽशुषको यश्चन्दनाङ्गरागश्चन्दनविलेपनं तेन
हारिणीभी रुचिराभिः । हारेति । हारथ वलये चेति द्वन्द्वः । केवले हारवलये हारवलयमात्रमाभरणम
लंकारो । यासां ताभिः ॥ अवेति । अवतंसिताःः शेखरीकृता । बाला नव्या: शैवलप्रवाला: शैवलकिसलयानि
याभिःः। मृणालेति ॥ मृणालानि बिसानि, तालवृत्तानि व्यजनानि, कर्पूरो हिमवालुका, पटवासः पिष्टातः,
हरिचन्दनं चन्दनम् चन्द्रकादत मणयश्चन्द्रमणयः दर्पणे मुकुरा, एत आदौ येषामेतादृशमुपकरणमुपस्करः
पाहस्ते यासांताभिः ॥ परीति ॥ घिसमयस्योष्णकालस्य परिभवस्थानमिव पराभव स्थलमिव । शीत-
कालस्य शिशिरस मास्स निदानमिका कारणसिंवत्र ॥ वारिवानां। मेघानां निवेशमिया श्रममिव । रविकराणां
सूर्यकिरणानां तिरस्कार मिका न्यक्कारमिक । हृदयमिति ॥ सरसस्ताकस्य हृदयमिव मध्यमिव । सहायमित्र
सखारासिव हिमगि रेस्तु हिनाचलसा ॥ कचित 'सहोदर मिव'' इति पाठः ॥ तन्त्र भ्रातरमिवेत्यर्थः । जडिनो
जड़तायाः स्वरूपमित स्वलक्षण मिव । विभावरीणां रज्जीनामावास मिक गृह्णमिव । दिवसस्य वासरस्य प्रत्याघा
तमिवः प्रहारमित्र जलमण्डपम या सी दिसावयस्तु प्रारोवोक्तः ॥
"
P
तात्र चेति ॥ तस्मिन्स्थलेऽतिरस्यतयाति मनोहरत काक्य सहायरता दिवसं कथंकथमपि महता कष्टेन स्वकीय
यदेयें तदेव यानपानं वाहनं तेनालयलद्वतवान् । दिवसं विशेषयन्नाह क्षुभितेति । क्षुभितं क्षुब्धं
यत्मकरध्वजस्स कंदर्पस्योत्कलिका सहसमुत्कण्ठासहस्रं तेन विषमं विकट जलस्याम्भस आसारो वेगवदृष्टिस्तेन
शिशिरतया शीतलतया संधुक्षितः प्रकटीकर्तुमारब्ध, सुहृद्वियोगातलो मित्रविरहान लो येन स तम् । महास-
मुद्रमिव महाजलधिमिव गम्भीरं गभीरम् । विरहाकुलित चेतस्कत्वाद प्राप्त प्रान्तमित्यर्थः । लोहितायमानो रक्ता-
यमान आतप आलोको यस्मिन्नेतादृशे च सायाह्ने संध्यायां निर्गल गृहाइहिरागत्य बहुलं दृढं यद्गोमयं छगणं
तेनोपलेप उपलिम्पनं तेन हरिते नीले नीलवर्णे, मन्दं मन्दं यथा स्यात्तथा मारुतेन वायुनाहतस्ताडितोऽत
।
टिप्प० – 1 ग्राम्योयमर्थः । उपगृहीताः जलार्द्विका: (जलार्द्राः) पद्मपत्रतालवृन्तानि याभिरित्यर्थः ।
' तथा जलार्द्रापिवनैर्न निर्ववौ' इति माघः । 2 'सुहृद्वियोगौर्वानलम्' इत्येव पाठः । जलासारेण और्वः
( वाडवः ) अनल एव संधुक्ष्यते, न साधारणः ।
पाठा०- -१ निवेशनम्. २ रविकराणाम् ३ हिमगिरेः स्वरूपमिव ४ हृदय, ५ बियोगौर्वानलम् ६ कथमपि.
*
कादम्बरी ।
[ कथायाम्-
चिकुरहस्ताभिरुपगृहीतसुरभिकोमलजलाईका भिरनाश्यानचन्दनाङ्गरागहारिणीभिर्हारवलय-
मात्राभरणाभिरवतंसितबालशैवलप्रवालाभिर्मृणालतालवृन्तकर्पूरपटवासहरिचन्दन चन्द्रका-
न्तमणिदर्पणाद्यपकरणपाणिभिर्बही भिर्वाराङ्गनाभिरुपेतम्, परिभवस्थानमिव निदाघसमयस्य,
निदानमिव शीतकालस्य, निवेशमिव वारिवाहानाम्, तिरस्कारमिव रैविकिरणानाम्, हृदय-
मिव सरसः, सहायमिव हिमँगिरेः, स्वरूपमिव जडिम्नः, आवासमिव विभावरीणाम्,
प्रत्याघातमिव दिवसस्य जलमण्डपमयासीत् ।
तत्र चातिरभ्यतया क्षुभितमकरध्वजोत्कलिकासहस्रविषमं जलासारशिशिरतया संधु-
क्षितसुहृद्वियोगानलं महासमुद्रमिव गम्भीरं तं दिवस मेकाकी कथंकथमपि स्वधैर्ययानपात्रेणा-
लङ्घयत् । लोहितायमानातपे च सायाहे निर्गत्य बहुलगोमयोपलेपहरिते मन्दमन्दमारुता-
2
4
रहस्तः केशकलापो यासां ताभिः । आर्द्रत्वसाम्यादुत्प्रेक्षते- जलदेवताभिरिव जलाधिष्ठात्रीभिरिव । उ-
पेति । उपगृहीता; स्वीकृत सुरभयः कोमला मृदवो जलाईका क्लिन्नेवासांसि याभिस्तास्ताभिः । 'जलार्द्रा
क्लिन्नवाससि' इत्यभिधानचिन्तामणिः । अनेति । अनाश्यानोऽशुषको यश्चन्दनाङ्गरागश्चन्दनविलेपनं तेन
हारिणीभी रुचिराभिः । हारेति । हारथ वलये चेति द्वन्द्वः । केवले हारवलये हारवलयमात्रमाभरणम
लंकारो । यासां ताभिः ॥ अवेति । अवतंसिताःः शेखरीकृता । बाला नव्या: शैवलप्रवाला: शैवलकिसलयानि
याभिःः। मृणालेति ॥ मृणालानि बिसानि, तालवृत्तानि व्यजनानि, कर्पूरो हिमवालुका, पटवासः पिष्टातः,
हरिचन्दनं चन्दनम् चन्द्रकादत मणयश्चन्द्रमणयः दर्पणे मुकुरा, एत आदौ येषामेतादृशमुपकरणमुपस्करः
पाहस्ते यासांताभिः ॥ परीति ॥ घिसमयस्योष्णकालस्य परिभवस्थानमिव पराभव स्थलमिव । शीत-
कालस्य शिशिरस मास्स निदानमिका कारणसिंवत्र ॥ वारिवानां। मेघानां निवेशमिया श्रममिव । रविकराणां
सूर्यकिरणानां तिरस्कार मिका न्यक्कारमिक । हृदयमिति ॥ सरसस्ताकस्य हृदयमिव मध्यमिव । सहायमित्र
सखारासिव हिमगि रेस्तु हिनाचलसा ॥ कचित 'सहोदर मिव'' इति पाठः ॥ तन्त्र भ्रातरमिवेत्यर्थः । जडिनो
जड़तायाः स्वरूपमित स्वलक्षण मिव । विभावरीणां रज्जीनामावास मिक गृह्णमिव । दिवसस्य वासरस्य प्रत्याघा
तमिवः प्रहारमित्र जलमण्डपम या सी दिसावयस्तु प्रारोवोक्तः ॥
"
P
तात्र चेति ॥ तस्मिन्स्थलेऽतिरस्यतयाति मनोहरत काक्य सहायरता दिवसं कथंकथमपि महता कष्टेन स्वकीय
यदेयें तदेव यानपानं वाहनं तेनालयलद्वतवान् । दिवसं विशेषयन्नाह क्षुभितेति । क्षुभितं क्षुब्धं
यत्मकरध्वजस्स कंदर्पस्योत्कलिका सहसमुत्कण्ठासहस्रं तेन विषमं विकट जलस्याम्भस आसारो वेगवदृष्टिस्तेन
शिशिरतया शीतलतया संधुक्षितः प्रकटीकर्तुमारब्ध, सुहृद्वियोगातलो मित्रविरहान लो येन स तम् । महास-
मुद्रमिव महाजलधिमिव गम्भीरं गभीरम् । विरहाकुलित चेतस्कत्वाद प्राप्त प्रान्तमित्यर्थः । लोहितायमानो रक्ता-
यमान आतप आलोको यस्मिन्नेतादृशे च सायाह्ने संध्यायां निर्गल गृहाइहिरागत्य बहुलं दृढं यद्गोमयं छगणं
तेनोपलेप उपलिम्पनं तेन हरिते नीले नीलवर्णे, मन्दं मन्दं यथा स्यात्तथा मारुतेन वायुनाहतस्ताडितोऽत
।
टिप्प० – 1 ग्राम्योयमर्थः । उपगृहीताः जलार्द्विका: (जलार्द्राः) पद्मपत्रतालवृन्तानि याभिरित्यर्थः ।
' तथा जलार्द्रापिवनैर्न निर्ववौ' इति माघः । 2 'सुहृद्वियोगौर्वानलम्' इत्येव पाठः । जलासारेण और्वः
( वाडवः ) अनल एव संधुक्ष्यते, न साधारणः ।
पाठा०- -१ निवेशनम्. २ रविकराणाम् ३ हिमगिरेः स्वरूपमिव ४ हृदय, ५ बियोगौर्वानलम् ६ कथमपि.
*