कादम्बरी /59

२६
 
कादम्बरी ।
 
[ कथामुखे -
 
अपसृते च [^१]तस्मिन्स विहङ्गराजो राजाभिमुखो भूत्वो [^२]न्नमध्थ्य दक्षिणं चरणमतिस्पष्टवै-
[^३]वर्णस्वरसंस्कारया गिरा कृतजयशब्दो राजानमुद्दिश्यार्यामिमां पपाठ-
www.
 

 
'स्तन युगमनुश्रुस्नातं समीपतरवर्ति हृदयशोकाभेः ।
 
ग्ने:।
चरति विमुक्ताहाररं व्रतमिव भवतो रिपुस्त्रीणाम् ॥ १ ॥
 
9
 

 
राजा तु [^३]तामार्यायां श्रुत्वा [^५]संजात विस्मयः सहर्षमासन्नवर्तिनम् अति, अति [^६]महार्घहेमासनोपविष्टम्
अमरगुरुमिवाशेषनीतिशास्त्रपारगम्, अतिवयसम्ं[^७]अतिवयसम्, अग्रजन्मानम्, [^८]अखिले मन्त्रिमण्डले प्र-
धानममात्यं कुमारपालितनामानमत्रवीत् - 'श्रुता भवद्भिरस्य विहङ्गमस्य स्पष्टता वर्णोच्चारणे,
स्वरे च मधुरता । प्रथमं तावदिदमेव मं[^९]महदाश्चर्यम्, यदय[^१०]मसंकीर्णवर्णप्रविभागामभि- [^११]व्यक्तैमा-
तमात्रानुस्वारसंस्कारयोगां विशेषसंयुक्तां [^१२]गिरैरमुदीरयति । तत्र [^१३]पुनरपरमभिमतविषये तिरश्चोऽपि
 

 
[ ट ] -- अपेति । तस्मिन्पुरुषेऽपसते दूरीभूते सति स पूर्वोक्तो विहङ्गानां पक्षिणां राजा विहङ्गराजः । 'राजाहःस-

खिभ्यष्टच्' राजाभिमुखो नृपसंमुखो भूत्वा दक्षिणमपसव्यं चरण पादमुन्नमयो वकृत्य । शुकादीनां शब्दो-

चारणे तादृशोऽयं जातिस्वभावः । अतीति । अतिस्पष्टा अतिव्यक्ता वर्णा अक्षराणि खरा उदात्तादयस्तेषां

संस्कार : परिपाको यस्यां सा तथा तया । यद्यप्यन्यत्रं शुकादीनामस्पष्टो वर्णस्तथाप्येतस्य स्पष्टो वर्ण इति

विशेषः । एवंविधया गिरा वाण्या राजानमुद्दिश्य कृतो विहितो जयशब्दो येन स एवंविध इमामग्रे वक्ष्यमाणामार्यां

पपाठापाठीत् । स्तनेति । भवतस्तव रिपुस्त्रीणां दस्युवनितानां स्तनयुगं कुचयुग्मं व्रतमिव नियममिव चर-

त्यासेवते । तदेव विशिनष्टि - अभिवति । अश्रुभिर्नयनसलिलैः स्नातं कृतस्नानम् । समीपेति । समीपतरवर्ति

संनिहि॑ितवर्ति । कस्य । हृदयशोकः स्वभर्तृवियोगजनितं दुःखं तदेवाग्निर्वहिस्तस्य । विमुक्तस्त्यक्त आ समन्ताद्धारो

येन तत्तथा । अन्योऽपि यो व्रतं चरति सोऽपि विमुक्ताहारः कृतस्नानोऽग्निसमीपस्थायी च स्यात् ॥ २१ ॥
 

 
राजा तु नृपोऽपि तामार्या गाथां श्रुत्वाकर्ण्य संजातविस्मयः समुत्पन्नाश्चर्यः सहर्ष सप्रमोद यथा स्यात्तथा-

सन्नवर्तिनं समीपवर्तिनम् । कुमारेति । कुमारपालित इति नाम यस्यैवंभूतममायं सचिवमब्रवीदवोचत् ।

अथामायं विशेषयन्नाह - अतीति । अतिमहाघमतिबहुमूल्यं यद्धेमासनं सुवर्णासनं तत्रोपविष्टं स्थितम् ।

अशेषेति । अशेषाणि समग्राणि यानि नीतिशास्त्राणि लोककृत्यविवेकाविवेकप्रतिपादकानि तन्त्राणि तेषां

पर रहस्यवेत्तारम् । कमिव । अमरगुरुमिव बृहस्पतिमिव । अतीति । अत्यधिकं वयो दिवसबाहुल्यं

'यस्य स तथा तम् । अग्रेति । अग्रे प्रथमवर्णे जन्म यस्य स तम् । ब्राह्मणमित्यर्थः । अखिलेति । अखिले

समग्रे मन्त्रिमण्डले धीसचिवसमुदाये प्रधानं मुख्यम् । श्रुतेति । भवद्भिर्युष्माभिरस्य विहङ्गमस्य शुकस्य वर्णाः

कादयस्तेषामुच्चारणे वक्तव्यतायां स्पष्टताऽश्लिष्टता श्रुताकर्णिता । तथा स्वरे स्वरविषये मधुरता माधुर्यम् । चकारः

पुनरर्थकः । प्रथममिति प्रथममादौ तावदित्यन्यव्यवच्छेदार्थः । इदमेव प्रत्यक्षगतमेव महदाश्चर्यम् ।

'अतिकौतूहलमित्यर्थः । तदेव दर्शयति - यदिति । यदयं गिरं वाणीमुदीरयत्युच्चरति । इतो वाणीं विशे-

षयन्नाह - असंकीर्णेति । असंकीर्णः परस्परवैलक्षण्येन प्रतीयमानो वर्णानामक्षराणां प्रविभागो भिन्नता

यस्यां सा तथा तम् । अभीति । मात्रा एकारादयः, अनुखारा अनुनासिकाः, संस्कारो व्याकरणशुद्धिः, अभि-

व्यक्ताः प्रकटाः एतेषां योगाः संबन्धा यस्यां सा तथा ताम् । विशेषेति । विशेषः शब्दश्लेषादिस्तन संयुक्तां
 

 
-
 

 
टिप्प० ---1 विगतो मुक्ता (मौक्तिक) हारो यस्मात्तत् । विमुक्त इत्यर्थस्य व्रतपक्षे गृहीतत्वेनात्राऽचम-

स्कारित्वात् । 2 परित्यक्तभोजन इत्यर्थः । 3 अवस्थेत्याशयः ।
 

 
पाठा० - १ तसिन्विहङ्गराज : २ समुन्नमय्य. ३ वर्णसंस्कारया. ४ तां श्रुत्वा ५ जातविस्मय: ६ महार्हासनोप-

विष्टम्; महार्हहेमासनोपविष्टम् ७ अतिपरिणतवयसम् ८ अखिलमन्त्रिमण्डले प्रधानम्; अखिलमन्त्रिमण्डलप्रधानम्.

.९ महत्तरमाश्चर्यम्; महाश्चर्यम्. १० असंकीर्ण. ११ अनुस्वारस्वरसंयोगविशेष; अनुस्वारस्वरसंयोगाम्. १२ यद्रयम-

तिपरिस्फुटाक्षरां गिरम्; यद्यमतिपरिस्फुटां गिरम्. १३ पुनर्यदियम्.