कादम्बरी /589
This page has not been fully proofread.
५५६
कादम्बरी ।
इव, वक्तुं न किंचिदपि प्रत्युत्तरमदात् । तमेव केवलमनिमेषपक्ष्मणा
संतता श्रुस्रोतसा लिखितेनेव चक्षुषा लतामण्डपमालोकितवान् ।
.
[ कथायाम्-
निश्चलस्तब्धतारकेण
पुनः
पुनश्चास्माभिरागमनायानुरुध्यमानस्तद्वथितदृष्टिरेवास्मान्परिच्छेद
निष्ठुरमाह स्म-मया
तु न यातव्यमस्मात्प्रदेशात् । गच्छन्तु भवन्तः स्कन्धावारमादाय । न युक्तं भवतां चन्द्रा-
पीडभुजबळपरिरक्षितं गते तस्मिन्महासाधनं गृहीत्वास्यां भूमौ क्षणमध्यवस्थानं कर्तुम्
इत्युक्तवन्तं च तमकस्मान्नाम किंचिदस्य दैवादेव वैराग्यकारणमुत्पन्नमित्याशङ्कय सानुनय-
मागमनाय पुनःपुनः प्रतिबोध्य तादृशासंबद्धानुष्ठानेन जातपीडा निष्ठुरमप्यभिहितवन्तो
वयम् - 'एवं न युक्तमस्माकं स्थातुम् । भवतः पुनर्देवस्य तारापीडस्यानन्तरादार्यशुकना-
साल्लब्धजन्मनो देव्या विलासवत्याङ्कलालितस्य देवेन चन्द्रापीडेन सह्रैकत्र संवृद्धस्य तथा
विद्यागृहे महता यत्नेनैव शिक्षितस्य युक्तमिदम् ?, यज्येष्ठे भ्रातरि सुहृदि वत्सले भर्तरि
जगन्नाथे च गुणवति च भवति सर्वमर्पयित्वा गते तत्परित्यागेनात्रावस्थानम् । कस्यापरस्ये-
दृशो युक्तायुक्तपरिच्छेदः ? तिष्ठतु तावदस्माकं तवोपरि नेहो भक्तिर्वा अस्मिंस्तु शून्या-
जल्पितुं किमपि प्रत्युत्तरं प्रतिवचोऽदाद्ददौ । तमेव लतामण्डपमेव केवलमेकम निमेषं निमीलनरहितं पक्षम
यस्मिंस्तत्तेन, निश्चला स्थिराडत एव स्तब्धा तारका कनीनिका यस्मिंस्तत्तेन, संततं निरन्तरमभुस्रोतो नेत्राम्बु-
प्रवाहो यस्मिंस्तत्तेन, लिखितेनेव चित्रितेनेव चक्षुषा नेत्रेण लतामण्डपमालोकितवान्निरीक्षितवान् ।
पुनः पुनश्चास्माभिरागमनायाऽत्रानयन कृतेऽनुरुध्यमानोऽनुरोधं क्रियमाणः । तस्मिल्लतामण्डपे प्रथिता लग्ना
दृष्टिर्यस्यैवंभूत एवास्मान्परिच्छेद निष्ठुरं निश्चयपरुषमाह स्म कथयामास । मया त्वस्मात्प्रदेशान यातव्यं न
गन्तव्यम् । भवन्तो यूयं स्कन्धावारं सैन्यमादाय गृहीत्वा गच्छन्तु व्रजन्तु । तस्मिंश्चन्द्रापीडे गते सति चन्द्रा-
पीडस्य राज्ञो भुजबलेन बाहुवीर्येण परिरक्षितं महासाधनं महासैन्यं गृहीत्वादायास्या भूमौ क्षणमप्यवस्थानं कर्तुं
भवतां युष्माकं न युक्तं न न्याय्यम् । इति पूर्वोक्तप्रकारेणोक्तवन्तं कथितवन्तं च तं वैशम्पायनम् । नामेति
कोमलामन्त्रणे । अकस्मानिष्कारणतोऽस्य वैशम्पायनस्य दैवादेव विधेरेव वैराग्यकारणं विरक्ततानिदानं किंचि-
दुत्पन्नं संजातम् । इत्याशयेत्या रेक्य सानुनयं सविनयं पुनः पुनरागमनायाऽत्रानयनकृते प्रतिबोध्य प्रतिबोधं दत्त्वा
तादृशं तथाविधं यदसंबद्धानुष्ठान मनुचिताचरणं तेन जातपीडा उत्पन्नबाधा वयं निष्ठुरमपि परुषमप्यभिहितवन्तः
कथितषन्तः । एवमस्माकं स्थातुं न युक्तं न युक्तिमत् । तारापीडस्य राज्ञोऽनन्तराद व्यवहितात् । तस्सदृशा-
दित्यर्थः । आर्यशुकनासाल्लब्धं प्राप्तं जन्मोत्पत्तिर्येन स तस्य देव्या विलासवत्या अङ्कः क्रोडस्तेन लालितस्य
पालितस्य, देवेन चन्द्रापीडेन सह्रैकत्रै कस्मिन्स्थले संवृद्धस्य वृद्धि प्राप्तस्य, तथा विद्यागृहे विद्याभ्यसनस
महता यत्नेनैव गरीयसा प्रयासेनैव शिक्षितस्य शिक्षां ग्राहितस्य भवतस्तव न्याध्यमिदं युक्तम् ? यद्यस्मात्कार-
णाज्येष्ठे वृद्धे भ्रातरि सहोदरे सुहृदि मित्रे वत्सले हितकारके भर्तरि पोषके जगनाथे विश्वनायके गुणवति च
भवति बैशम्पायने सर्व समग्रमर्पयित्वा वितीर्य गते सति तत्परित्यागेन तद्राहित्येनात्राच्छोद सरस्यवस्थानम् कस्या-
परस्य त्वद्भिजस्येदृशो युक्तायुयोर्म्याथ्यान्याय्ययोः परिच्छेदो (निर्मीयते) । अस्माकं तवोपरि स्नेहः प्रीतिर्भ-
किर्वा आराध्यत्वेन ज्ञानं तावत्तिष्ठत्वास्ताम् । आस्मंस्तु शून्यारण्ये जनरहिताटव्या मे का किनमसहायं भवन्तमु
टिप्प० -1 काकुः । अस्माकं तु अनावस्थानं न युक्तम्, भवतस्तु इदम् ( अवस्थानम्) युक्तम् ?
अपि तु न युक्तमित्यर्थः ।
१ अनुबुध्यमानः; अनुबध्यमानः २ तम्.
कादम्बरी ।
इव, वक्तुं न किंचिदपि प्रत्युत्तरमदात् । तमेव केवलमनिमेषपक्ष्मणा
संतता श्रुस्रोतसा लिखितेनेव चक्षुषा लतामण्डपमालोकितवान् ।
.
[ कथायाम्-
निश्चलस्तब्धतारकेण
पुनः
पुनश्चास्माभिरागमनायानुरुध्यमानस्तद्वथितदृष्टिरेवास्मान्परिच्छेद
निष्ठुरमाह स्म-मया
तु न यातव्यमस्मात्प्रदेशात् । गच्छन्तु भवन्तः स्कन्धावारमादाय । न युक्तं भवतां चन्द्रा-
पीडभुजबळपरिरक्षितं गते तस्मिन्महासाधनं गृहीत्वास्यां भूमौ क्षणमध्यवस्थानं कर्तुम्
इत्युक्तवन्तं च तमकस्मान्नाम किंचिदस्य दैवादेव वैराग्यकारणमुत्पन्नमित्याशङ्कय सानुनय-
मागमनाय पुनःपुनः प्रतिबोध्य तादृशासंबद्धानुष्ठानेन जातपीडा निष्ठुरमप्यभिहितवन्तो
वयम् - 'एवं न युक्तमस्माकं स्थातुम् । भवतः पुनर्देवस्य तारापीडस्यानन्तरादार्यशुकना-
साल्लब्धजन्मनो देव्या विलासवत्याङ्कलालितस्य देवेन चन्द्रापीडेन सह्रैकत्र संवृद्धस्य तथा
विद्यागृहे महता यत्नेनैव शिक्षितस्य युक्तमिदम् ?, यज्येष्ठे भ्रातरि सुहृदि वत्सले भर्तरि
जगन्नाथे च गुणवति च भवति सर्वमर्पयित्वा गते तत्परित्यागेनात्रावस्थानम् । कस्यापरस्ये-
दृशो युक्तायुक्तपरिच्छेदः ? तिष्ठतु तावदस्माकं तवोपरि नेहो भक्तिर्वा अस्मिंस्तु शून्या-
जल्पितुं किमपि प्रत्युत्तरं प्रतिवचोऽदाद्ददौ । तमेव लतामण्डपमेव केवलमेकम निमेषं निमीलनरहितं पक्षम
यस्मिंस्तत्तेन, निश्चला स्थिराडत एव स्तब्धा तारका कनीनिका यस्मिंस्तत्तेन, संततं निरन्तरमभुस्रोतो नेत्राम्बु-
प्रवाहो यस्मिंस्तत्तेन, लिखितेनेव चित्रितेनेव चक्षुषा नेत्रेण लतामण्डपमालोकितवान्निरीक्षितवान् ।
पुनः पुनश्चास्माभिरागमनायाऽत्रानयन कृतेऽनुरुध्यमानोऽनुरोधं क्रियमाणः । तस्मिल्लतामण्डपे प्रथिता लग्ना
दृष्टिर्यस्यैवंभूत एवास्मान्परिच्छेद निष्ठुरं निश्चयपरुषमाह स्म कथयामास । मया त्वस्मात्प्रदेशान यातव्यं न
गन्तव्यम् । भवन्तो यूयं स्कन्धावारं सैन्यमादाय गृहीत्वा गच्छन्तु व्रजन्तु । तस्मिंश्चन्द्रापीडे गते सति चन्द्रा-
पीडस्य राज्ञो भुजबलेन बाहुवीर्येण परिरक्षितं महासाधनं महासैन्यं गृहीत्वादायास्या भूमौ क्षणमप्यवस्थानं कर्तुं
भवतां युष्माकं न युक्तं न न्याय्यम् । इति पूर्वोक्तप्रकारेणोक्तवन्तं कथितवन्तं च तं वैशम्पायनम् । नामेति
कोमलामन्त्रणे । अकस्मानिष्कारणतोऽस्य वैशम्पायनस्य दैवादेव विधेरेव वैराग्यकारणं विरक्ततानिदानं किंचि-
दुत्पन्नं संजातम् । इत्याशयेत्या रेक्य सानुनयं सविनयं पुनः पुनरागमनायाऽत्रानयनकृते प्रतिबोध्य प्रतिबोधं दत्त्वा
तादृशं तथाविधं यदसंबद्धानुष्ठान मनुचिताचरणं तेन जातपीडा उत्पन्नबाधा वयं निष्ठुरमपि परुषमप्यभिहितवन्तः
कथितषन्तः । एवमस्माकं स्थातुं न युक्तं न युक्तिमत् । तारापीडस्य राज्ञोऽनन्तराद व्यवहितात् । तस्सदृशा-
दित्यर्थः । आर्यशुकनासाल्लब्धं प्राप्तं जन्मोत्पत्तिर्येन स तस्य देव्या विलासवत्या अङ्कः क्रोडस्तेन लालितस्य
पालितस्य, देवेन चन्द्रापीडेन सह्रैकत्रै कस्मिन्स्थले संवृद्धस्य वृद्धि प्राप्तस्य, तथा विद्यागृहे विद्याभ्यसनस
महता यत्नेनैव गरीयसा प्रयासेनैव शिक्षितस्य शिक्षां ग्राहितस्य भवतस्तव न्याध्यमिदं युक्तम् ? यद्यस्मात्कार-
णाज्येष्ठे वृद्धे भ्रातरि सहोदरे सुहृदि मित्रे वत्सले हितकारके भर्तरि पोषके जगनाथे विश्वनायके गुणवति च
भवति बैशम्पायने सर्व समग्रमर्पयित्वा वितीर्य गते सति तत्परित्यागेन तद्राहित्येनात्राच्छोद सरस्यवस्थानम् कस्या-
परस्य त्वद्भिजस्येदृशो युक्तायुयोर्म्याथ्यान्याय्ययोः परिच्छेदो (निर्मीयते) । अस्माकं तवोपरि स्नेहः प्रीतिर्भ-
किर्वा आराध्यत्वेन ज्ञानं तावत्तिष्ठत्वास्ताम् । आस्मंस्तु शून्यारण्ये जनरहिताटव्या मे का किनमसहायं भवन्तमु
टिप्प० -1 काकुः । अस्माकं तु अनावस्थानं न युक्तम्, भवतस्तु इदम् ( अवस्थानम्) युक्तम् ?
अपि तु न युक्तमित्यर्थः ।
१ अनुबुध्यमानः; अनुबध्यमानः २ तम्.