कादम्बरी /578
This page has not been fully proofread.
चन्द्रापीडस्य यात्रासमारोहः ] उत्तरंभागः ।
५४५
नालोकहेतोद्वितीय चन्द्र मण्डलेनेव हंसधान्ना मङ्गलातपत्रेणावेद्यमान निर्गमो यथादर्शन मितस्ततः
तुरङ्गमगतैरेव प्रणम्यमानो राजपुत्रसहस्रैः, प्रसुप्तपुरजनतयाऽसंबाधेनापि राजवर्त्मना बहु-
त्वात्तुरङ्गमनलस्य कृच्छ्रलब्धसंचारः कथंकथमपि निर्जगाम नगर्याः । निर्गतस्य चादूरत एव
निर्भरत्वाज्योत्स्नापूरस्यांच्छतया च दुर्विभाव्यपानीयामुपैरि कलकूजितानुमीयमानोत्रस्तहंस-
सार्थोत्पतनव्यतिकराङ्गुलिनानीयमानामिव सर्वतो जेडतरतरङ्गानिलस्पर्शमात्रोपलक्ष्यसलि-
लसंनिधिमुत्तीर्य शिर्माम्, अतिप्रहतत्वादसंकटत्वाच्च वर्धयतेव गमनोत्साहमति विस्तीर्णेनापि
पुरोविस्तारितेनेव चन्द्रपादैर्दशपुरगामिना मार्गेण प्रावर्तत गन्तुम् ।
-
अथोमानैरिव रयवाहिना सकल दिड्युखप्रसृतेन ज्योत्स्नाजलस्रोतसा वैशम्पायनालोक-
नत्वरितस्य चन्द्रापीडमेनस इव तुल्यं वहतो जङ्घानिलेनेन्द्रायुधस्याकृष्यमाणैरिव वाजिभि-
अत एवोत्प्रेक्षते - द्वितीय चन्द्रमण्डलेनेव द्वितीयशशाङ्कबिम्बेनेव हंसवद्धाम कान्तिर्यस्यैवंभूतेन मङ्गलातपत्रेण
शुभसूचकच्छत्रेणावेद्यमानो ज्ञायमानो निर्गमो यस्यैवंविधश्चन्द्रापीडो यथा दर्शनं स्यात्तथेतस्ततस्तुरङ्गभगतैरश्वा-
रूढैरेव राजपुत्रसहस्रैर्नृपसुतसहस्रैः प्रणम्यमानो नमस्क्रियमाणः, प्रसुप्तो यः पुरजनस्तस्य भावस्तत्ता तयाऽसं-
बाधेनाप्यसंकटेनापि राजवर्त्मना राजमार्गेण तुरङ्गमबलस्याश्वसाधनस्य बहुत्वात्कथंकथमपि कृच्छ्रेण कष्टेन
लब्धः प्राप्तः संचारः संचरणं येनैवंभूतो नगर्या अवन्त्या निर्जगाम निर्ययौ । निर्गत्य च निर्गमनं कृत्वा चादूरत
एवादविष्ठ एव ज्योत्स्नायाश्चन्द्रिकायाः पूरस्य प्रवाहस्य निर्भरत्वाद्बहुलत्वादच्छतया स्वच्छतया च दुर्विभाव्यं
दुःखेन ज्ञातुं शक्यं पानीयं जलं यस्याः सा ताम्, उपर्युपरिष्टात्कलकूजितेन मनोहरध्वनितेनानुमीयमानो-
ऽनुमानविषयीक्रियमाण उन्त्रस्तश्चकितो यो हंससार्थः सितच्छदसमुदायस्तस्योत्पतनमुड्डयनं तस्य व्यतिकरो
वृत्तान्तस्तेन । पङ्क्षिसाम्यादुत्प्रेक्षते - अङ्गुलिना करशाखया नीयमानामिव प्राप्यमाणामिव । सर्वतः सर्वत्र जड-
तरोऽतिशीतलो यस्तरङ्गः कल्लोलस्तस्यानिलः पवनस्तस्य स्पर्शमात्रेण संयोगमात्रेणोपलक्ष्यो ज्ञातुं शक्यः
सलिलसंनिधिः पानीयसमीपं यस्याः सा तामेवंविधां शिप्रां नदीमुत्तीर्योत्तरणं कृत्वा ) अतिप्रहतत्वादतिक्षुण्ण-
अतिविस्तीर्णेनाप्यति-
त्वादसंकटत्वादसंबाधत्वाञ्च, गमनस्य यात्राया उत्साहमुद्योगं वर्धयता वृद्धिं प्रापयतेव,
विस्तृतेनापि पुरोऽग्रे चन्द्रपादैः शशिकिरणैर्विस्तारितेनेव विस्तीर्णांकृतेन, एवंविधेन दशपुरगामिना दशपुरानु
यायिना मार्गेणाध्वना गन्तुं प्रावर्तत प्रवृत्तोऽभूत् ।
#
अथ रयवाहिना रयसा वेगेन वहति स तथा तेन सकलदिब्युखप्रसृतेन सकलदिङ्मुखानि समग्रककुबा-
ननानि तेषु प्रसृतेन विस्तृतेन ज्योत्स्नैव जलं पानीयं तस्य स्रोतः प्रवाहस्तेनोद्यमानैरिव वहनं प्राप्यमाणैरिव
वैशम्पायनस्यालोकनं निरीक्षणं तत्र त्वरितस्योत्सुकस्य चन्द्रापीडमनस इवेन्द्रायुधस्य तुल्यं सदृशं बहुत-
चलतोऽस्य जङ्घानिलेनाकृष्यमाणैरिवाष्टैरिव वाजिभिरश्वैः । योऽत्युत्कृष्टगामी भवति स मन्दचारिणमाकर्ष-
टिप्प० – 1 पुनः पाठअंशेन ग्रन्थं चूर्णीकृतवांष्टीकाकारः । 'उपरि कलकूजितानुमीयमानोबस्तहंससा-
र्थोत्पलव्यतिकरां पुलिनायमानामिव' इति पाठः । उपरि कलकूजितेन अनुमीयमानः उम्रस्तः उच्चैखासं
गतः (सैन्याश्वानां खुररवादिति भावः) हंससार्थ: ( हंससमूहः) यस्मिन् ईडशः उत्पलव्यतिकरः उत्पल
संचयो यस्यां तथाभूताम्, अत एव पुलिनायमानामिव जलपरित्यक्तसैकतायितामिव स्थितां (शिप्राम्) ।
अयं भावः - शिप्राया उत्पलसंचये श्वेतवर्णा हंससमूहास्तथा मिश्रिता यथा कलकूजितेन तेषामनुमानं भवति
[ उन्मीलितालंकारः, साइझ्या द्वयोर्भेदस्थगनेपि यदि कुतोपि हेतोर्भेदस्फूर्तिः ] । ज्योत्स्नापूर चखच्छ.
तथा जलं पृथग् न विभाग्यते अत एव सा शिप्रा पुलिनायमाना दृश्यत इत्यर्थः । 2 रयः अकारान्तः,
अतो रयेणेत्येव स्यात् । 3 चन्द्रापीडमनसस्तुल्यं वहता इन्द्रायुधस्य जङ्घारवेण आकृष्यमाणैरित्यन्वयः ।
-१ समागतै:. २ अच्छतया ३ अप्युपरि ४ उत्पन्नव्यतिकर पुलिनायमानामिव; उत्पलव्यतिकरां पुलि
नायमानामिव ५ जलतरङ्ग ६ अतिप्रभूतत्वात् ७ गमनोत्साहविस्तीर्णेन. ८ पुनः ९ मानसस्यैव; मानसोऽस्य.
पाठा-
६९ का०
५४५
नालोकहेतोद्वितीय चन्द्र मण्डलेनेव हंसधान्ना मङ्गलातपत्रेणावेद्यमान निर्गमो यथादर्शन मितस्ततः
तुरङ्गमगतैरेव प्रणम्यमानो राजपुत्रसहस्रैः, प्रसुप्तपुरजनतयाऽसंबाधेनापि राजवर्त्मना बहु-
त्वात्तुरङ्गमनलस्य कृच्छ्रलब्धसंचारः कथंकथमपि निर्जगाम नगर्याः । निर्गतस्य चादूरत एव
निर्भरत्वाज्योत्स्नापूरस्यांच्छतया च दुर्विभाव्यपानीयामुपैरि कलकूजितानुमीयमानोत्रस्तहंस-
सार्थोत्पतनव्यतिकराङ्गुलिनानीयमानामिव सर्वतो जेडतरतरङ्गानिलस्पर्शमात्रोपलक्ष्यसलि-
लसंनिधिमुत्तीर्य शिर्माम्, अतिप्रहतत्वादसंकटत्वाच्च वर्धयतेव गमनोत्साहमति विस्तीर्णेनापि
पुरोविस्तारितेनेव चन्द्रपादैर्दशपुरगामिना मार्गेण प्रावर्तत गन्तुम् ।
-
अथोमानैरिव रयवाहिना सकल दिड्युखप्रसृतेन ज्योत्स्नाजलस्रोतसा वैशम्पायनालोक-
नत्वरितस्य चन्द्रापीडमेनस इव तुल्यं वहतो जङ्घानिलेनेन्द्रायुधस्याकृष्यमाणैरिव वाजिभि-
अत एवोत्प्रेक्षते - द्वितीय चन्द्रमण्डलेनेव द्वितीयशशाङ्कबिम्बेनेव हंसवद्धाम कान्तिर्यस्यैवंभूतेन मङ्गलातपत्रेण
शुभसूचकच्छत्रेणावेद्यमानो ज्ञायमानो निर्गमो यस्यैवंविधश्चन्द्रापीडो यथा दर्शनं स्यात्तथेतस्ततस्तुरङ्गभगतैरश्वा-
रूढैरेव राजपुत्रसहस्रैर्नृपसुतसहस्रैः प्रणम्यमानो नमस्क्रियमाणः, प्रसुप्तो यः पुरजनस्तस्य भावस्तत्ता तयाऽसं-
बाधेनाप्यसंकटेनापि राजवर्त्मना राजमार्गेण तुरङ्गमबलस्याश्वसाधनस्य बहुत्वात्कथंकथमपि कृच्छ्रेण कष्टेन
लब्धः प्राप्तः संचारः संचरणं येनैवंभूतो नगर्या अवन्त्या निर्जगाम निर्ययौ । निर्गत्य च निर्गमनं कृत्वा चादूरत
एवादविष्ठ एव ज्योत्स्नायाश्चन्द्रिकायाः पूरस्य प्रवाहस्य निर्भरत्वाद्बहुलत्वादच्छतया स्वच्छतया च दुर्विभाव्यं
दुःखेन ज्ञातुं शक्यं पानीयं जलं यस्याः सा ताम्, उपर्युपरिष्टात्कलकूजितेन मनोहरध्वनितेनानुमीयमानो-
ऽनुमानविषयीक्रियमाण उन्त्रस्तश्चकितो यो हंससार्थः सितच्छदसमुदायस्तस्योत्पतनमुड्डयनं तस्य व्यतिकरो
वृत्तान्तस्तेन । पङ्क्षिसाम्यादुत्प्रेक्षते - अङ्गुलिना करशाखया नीयमानामिव प्राप्यमाणामिव । सर्वतः सर्वत्र जड-
तरोऽतिशीतलो यस्तरङ्गः कल्लोलस्तस्यानिलः पवनस्तस्य स्पर्शमात्रेण संयोगमात्रेणोपलक्ष्यो ज्ञातुं शक्यः
सलिलसंनिधिः पानीयसमीपं यस्याः सा तामेवंविधां शिप्रां नदीमुत्तीर्योत्तरणं कृत्वा ) अतिप्रहतत्वादतिक्षुण्ण-
अतिविस्तीर्णेनाप्यति-
त्वादसंकटत्वादसंबाधत्वाञ्च, गमनस्य यात्राया उत्साहमुद्योगं वर्धयता वृद्धिं प्रापयतेव,
विस्तृतेनापि पुरोऽग्रे चन्द्रपादैः शशिकिरणैर्विस्तारितेनेव विस्तीर्णांकृतेन, एवंविधेन दशपुरगामिना दशपुरानु
यायिना मार्गेणाध्वना गन्तुं प्रावर्तत प्रवृत्तोऽभूत् ।
#
अथ रयवाहिना रयसा वेगेन वहति स तथा तेन सकलदिब्युखप्रसृतेन सकलदिङ्मुखानि समग्रककुबा-
ननानि तेषु प्रसृतेन विस्तृतेन ज्योत्स्नैव जलं पानीयं तस्य स्रोतः प्रवाहस्तेनोद्यमानैरिव वहनं प्राप्यमाणैरिव
वैशम्पायनस्यालोकनं निरीक्षणं तत्र त्वरितस्योत्सुकस्य चन्द्रापीडमनस इवेन्द्रायुधस्य तुल्यं सदृशं बहुत-
चलतोऽस्य जङ्घानिलेनाकृष्यमाणैरिवाष्टैरिव वाजिभिरश्वैः । योऽत्युत्कृष्टगामी भवति स मन्दचारिणमाकर्ष-
टिप्प० – 1 पुनः पाठअंशेन ग्रन्थं चूर्णीकृतवांष्टीकाकारः । 'उपरि कलकूजितानुमीयमानोबस्तहंससा-
र्थोत्पलव्यतिकरां पुलिनायमानामिव' इति पाठः । उपरि कलकूजितेन अनुमीयमानः उम्रस्तः उच्चैखासं
गतः (सैन्याश्वानां खुररवादिति भावः) हंससार्थ: ( हंससमूहः) यस्मिन् ईडशः उत्पलव्यतिकरः उत्पल
संचयो यस्यां तथाभूताम्, अत एव पुलिनायमानामिव जलपरित्यक्तसैकतायितामिव स्थितां (शिप्राम्) ।
अयं भावः - शिप्राया उत्पलसंचये श्वेतवर्णा हंससमूहास्तथा मिश्रिता यथा कलकूजितेन तेषामनुमानं भवति
[ उन्मीलितालंकारः, साइझ्या द्वयोर्भेदस्थगनेपि यदि कुतोपि हेतोर्भेदस्फूर्तिः ] । ज्योत्स्नापूर चखच्छ.
तथा जलं पृथग् न विभाग्यते अत एव सा शिप्रा पुलिनायमाना दृश्यत इत्यर्थः । 2 रयः अकारान्तः,
अतो रयेणेत्येव स्यात् । 3 चन्द्रापीडमनसस्तुल्यं वहता इन्द्रायुधस्य जङ्घारवेण आकृष्यमाणैरित्यन्वयः ।
-१ समागतै:. २ अच्छतया ३ अप्युपरि ४ उत्पन्नव्यतिकर पुलिनायमानामिव; उत्पलव्यतिकरां पुलि
नायमानामिव ५ जलतरङ्ग ६ अतिप्रभूतत्वात् ७ गमनोत्साहविस्तीर्णेन. ८ पुनः ९ मानसस्यैव; मानसोऽस्य.
पाठा-
६९ का०