कादम्बरी /54

चाण्डालकन्यकावर्णनम् ]
 
पूर्वभागः ।
 
आकुलाकुलकाकपक्षधारिणा कनकशलाकानिर्मितमप्यन्तर्गत- शुकप्रभाश्यामायभामानं मरकतम-
यमि:यमिव पञ्जरमुद्रवहता चाण्डाल- दारकेणानुगम्यमानाम्, असुरगहीतामृतापहरणकृतकै- [^१]कपटपटुवि-
लासिनी [^२]वेषस्य श्यामदतया भगवतो हरेरिवानुक्कुर्वतीम्, सँ[^३]संचारिणीमिवेन्द्रनीलमणि [^४]पुत्रिकाम्,

[^५]गुल्फावलम्बिनीलक झुञ्चुकेनावच्छन्नशरीरामम्, उपरिरक्तां- शुकरचिताव गुण्ठनाम्, नीलोत्पलस्थ-
लीमिव निपतितसंध्यातपाम्, एककर्णा [^६]वसक्तदन्तपत्र प्रभाधवलितकपोलमण्डलाम्, उद्य [^७]दिन्दु-
किरणच्छुरितमुखीमिव विभावरीम्, आकपिलगोरोचनार -
रचिततिलकतृतीय लोचना [^८]मीशानर-
चितानुरचित किरातवेषा- मिव भवानीम्, उरः स्थलनिवाससंक्रान्तनारायण देहप्रभा- [^९]श्यामेमलिता-
मिव श्रियम्, कुपितहरहुताशनदह्यमान मदनधूमस - मलिनीकृतामिव र तिम्, [^१०]उन्मदह [^११]लिहल/ला[^१२]कर्षण-
400
 

 
 
[ टि ] -- म्यमानामनुब्व्रज्यमानाम् । केन । चाण्डालदारकेणान्त्यज- सूनुना । तमेचव विशिनष्टि-आकुत । भालेति । आकु
लाकुल इतस्ततः संलग्नो यः काकपक्षः शिखा तां धत्त इत्येवंशीलस्तथा तेन । 'सा बालानां काकपक्षः शिख-
ण्डकशिखाण्डकौ' इति कोशः । किं कुर्वता तेन । उद्वहता धारयता । किम् । पञ्जरं परिक्षिरक्षणस्थलम् । अथ
प पञ्जरं विशेषयन्नाह - कनकेति । कनकस्य सुवर्णस्य याः शलाका इषीकास्ताभिर्निर्मितं रचितम् । कनकस्य

पीतत्वाद्वबहिः पीतमपि तदन्तर्गतः शुकः कीरस्तस्य प्रभा कान्तिस्तस्या श्यामायमानं श्याममिव दृश्यमानम् ।
किमिव । मरकतमयमिव मरकत [^1]मश्मगर्भभं तनिष्पन्न मिव । किं कुर्वतीम् । अनुकुर्वतीं सादृश्यमनुभव-
न्तीम् । कस्य । भगवत ऐश्वर्यवतो हरेरिव कृष्णस्येव । कथा । श्यामतया । कृष्णत्वेनेत्यर्थः । कीदृशस्य हरेः ।
असुरेति । असुरैर्दैत्यैर्गृहीतं यदमृतं तस्य यदपहरणमपहहृतिस्तत्र कृतो विहितो यः कपटेन कैतवेन पटुः

प्रकटो विलासिनी मोहिनी स्त्री तस्या वेष आकृतिर्येन स तथा तस्य । तदुक्तम् - 'हरिस्त्वामाराध्य प्रणतजन-
सौभाग्यजननीं पुरा नारी भूत्वा पुररिपुमपि क्षोभमनयत्' इति । पुनस्तामेव विशेषयन्नाह -

संचारेति । संचारिणी संचरणशीलां जङ्गमप्राणिरूपामिन्द्रनील- मणिपुत्रिका मिवेन्द्र मणिपाञ्चालिकामिव ।
गुल्फेति । गुल्फावलम्बी घुटिकावलम्बी यो नीलकन्ञ्चुको हरितकूर्पासकस्तेनावच्छन्न- माच्छादितं शरीर
रं देहो यस्याः सा तथा ताम् । उपरीति । उपर्यूर्ध्व- प्रदेशे रक्तांशुकस्य लोहितवाससो रचितं कृतमवगुण्ठनं

मुखाच्छादनं यया सा तथा ताम् । पुनः प्रकारान्तरेण तामेव विशिनष्टि - नीलोत्पलेति । निपतित उप-
रिप्राप्तः संध्यासंबन्धी सायंकालसक्त आतपो धघर्मो यस्यामेतादृशीं नीलानामुत्पलानां कुवलयानां स्थल्यकृ-
त्रिमा तामिव । 'जानपद-' इति डीङीप् । एकेति । एकस्मिन् कर्णपर्यन्तेऽवसक्तं लग्नं यद्दन्तपत्रं कर्णाभरण-
विशेषस्तस्य या प्रभा कान्तिस्तया धवलितं शुश्भ्रीकृतं कपोलमण्डलं गल्लात्परप्रदेशो यस्याः सा तथा ताम् ।
अनेनावलोकनचातुरी- विशेषः सूचितः । उद्यदिन्द्विति । उद्यन्नुदयमासादयन्य इन्दुश्चन्द्रस्तस्य किरणैदींर्दीधि-
तिभिश्छुरितं ध्वान्त [^2]निवृत्त्या सप्रकाशं मुखं यस्यास्तादृशीं विभावरीरीं रात्रिमिव । एतेन रात्रिनायिकयोर्दन्त-
पत्रचन्द्रयोश्च साम्यं सूचितम् । आकपिलेति । आ ईषत्कपिलं पीतरक्तं यद्गोरोचनं गोपित्तं तेन रचितं

निर्मितं यत्तिलकं पुण्ड्रं तदेव तृतीयं लोचनं यस्याः सा तथा ताम् । कामित्र । ईशानेन महादेवेन रचितो
विहितस्तदनु यो रचितः किरात्या भिल्लल्या वेषो नेपथ्यं यया सैवंभूता भवानी पार्वती तामिव । श्रियमिति ।
श्रियं लक्ष्मीमिव । अथ लक्ष्मी विशिनष्टि - उरःस्थलेति । उरःस्थले वक्षसि यो निवासो निवसनं तेन
संक्रान्तः प्रतिबिम्बितो यो नारायणस्य श्रीकृष्णस्य देहः शरीरं तस्य या प्रभा तथा श्यामलितां
श्यामतां प्राप्ताम् । एतेन लक्ष्मीचाण्डालकन्यकयोः साम्यं ध्वनितम् । रतिमिति । रतिः कामश्स्त्री
तामिव । कीदृशीम् । कुपित इति । कुपितः क्रोधं प्राप्तो यो हर ईश्वरस्तस्य हुताशन- स्तृतीयलोचनोद्गतो
टिप्प० –
 
[^1]F. हरिम्मणिः 'पन्ना' इति भाषायाम् ।
[^2]F. किरणैः छुरितं रञ्जितं मुखं यस्या हृत्याशयः ।
पाठा० -
 
[^१]G. कपटविलासिनी .
[^२]G. वेषश्यामलतया .
[^३]G. संचारिणीमिन्द्र .
[^४]G. पुत्रिकामिव .
[^५]G. आगुल्फावलम्बिना.

[^६]G. अवमुक्त .
[^७]G. इन्दुनिम्बि० म्ब.
[^८]G. ईशानरञ्जनानुरचित; ईशानुरचित; ईशानाचरितानुरचित.
[^९]G. श्यामलता,
तां.
[^१०]G. उन्मत्त .
[^११]G. हलापकर्षण .
[^१२]G. कर्षणप्रपलायिताम्.
 
o
 
€