कादम्बरी /507
This page has not been fully proofread.
४७४
कादम्बरी ।
[ कथायाम्-
CO
अहं तु यत्सत्यमविदितवृत्तान्ततया ह्रीतेव भीतेव विलक्षेव विसंज्ञेव सविषादं विज्ञापि-
तवती – 'देवि, श्रोतुमिच्छामि । आज्ञापय किं कृतं देवेन चन्द्रापीडेन ? को वापराधः सम-
जनि ? केन वा खल्वविनयेन खेदितमखेदनीयं देव्याः कुमुदकोमलं मनः ? श्रुत्वा प्रथममु.
त्सृष्टजीवितायां मयि पश्चात्समुत्स्रक्ष्यसि जीवितम्' इति । एवमभिहिता च पुनरवदत् -
'आवेदयामि ते । अवहिता शृणु । स्वप्रेषु प्रतिवसमागदित्यागत्य मे रहस्य संदेशेषु निपुणधूर्तः
पैञ्जरशुकसारिका दूती: करोति । सुप्तायाः श्रवणदन्तपत्रोदरेषु व्यर्थमनोरथमोहितमानसः
संकेतस्थानानि लिखति । स्वेदप्रक्षालिसाक्षरानपि निपतितसाञ्जना श्रुबिन्दुपङ्क्तिकथितात्माव-
स्थानान्मनोहरान्संमोहाशानुवर्तिनो मदनलेखान्प्रेषयति । र्निजानुरागेण बलादरं जयदलक्त-
ILLA
अहं तु यत्त्वं वदसि तत्सत्यमवितथमविदितवृत्तान्ततया हीतेव लजितेव, भीतेव त्रस्तेव, विलक्षेत्र वीक्षा-
पन्नेव, विसंज्ञेव विगतचेतनेव, सविषादं यथा स्यात्तथा विज्ञापितवती । हे देवि कादम्बरि, श्रोतुं श्रवण-
विषयीकर्तुमिच्छाम्यभिलषामि । आज्ञापय प्रतिपादय । देवेन चन्द्रापीडेन किं कृतं किं विहितम् । को वापराध
B
आगः समजनि समभूत् । खल । निश्चितम् । केन वाऽविनयेन देव्याः कादम्बर्या अखेदनीयं कुमुदवत्कोमलं
सुकुमारं मनः खेदितं खेदं प्रापितम् । एतच्छ्रुत्वाकर्ण्याहं प्रथममुत्सृष्टजीवितायां व्यक्तप्राणितायां मयि त्यां
पश्चात्तदनन्तरं जीवितं त्वं समुत्स्रक्ष्यसि त्यक्ष्यसि । इत्येवं मयाभिहिता कथिता पुनर्भूयोऽवददवोचत् । आवे-
दयामि कथयामि ते तव । अवहिता दत्तावधाना त्वं शृण्वाकर्णय । स्वस्यैव विरहावस्थाविलासान्कुमाराध्या-
सवशात्तदनुबन्धित्वेन खप्नेषु पश्यन्नाह - स्वप्नेविति । स्वप्नेषु प्रतिदिवसं प्रत्यहमागत्यागत्य निपुणो धू
मे मम रहस्य संदेशेषूपांशुसंदिष्टेषु । तत्र च कुमाराध्यासवशाच्छुकसारिकानां शब्दमधिकृत्याह – पञ्जरेति ।
पञ्जरस्थाः शुकाः कीराः सारिकाः पीतपादा दूतीः करोति । तन्मुखेनैव संदिष्टसंदेशान्कथापयतीत्यर्थः ।
श्रवणदैन्तपत्रयोर्मुद्रारेखामधिकृत्याह- सुप्ताया इति । सुप्तायाः श्रवणदन्तपत्राणामुदरेषु व्यर्थः संगमावि-
षयो यो मनोरथोऽभिलाषस्तेन मोहितं मानसं यस्य सः । संकेतस्थानानि लिखति लिपीकरोति । कपोलयोः
पत्रवल्लीलेखामधिकृत्याह– स्वेदेति । स्वेदेन घर्मवारिणा प्रक्षालितानि धौतानि अक्षराणि येषु तान् । निप-
तितेति । निपतिता ये साजना अश्रुविन्दवस्तेषां पङ्ख्या कथितमात्मावस्थानं येषु तान्मनोहरान्संमोहानुव-
र्तिनः संमोहकारिणो मदनलेखान्प्रेषयति प्रेषणं करोति । खाभाविकचरणयोरारुण्यमधिकृत्याह - निजेति ।
निजानुरागेण बलाद्धठादार्द्रालिक्तकरसेनेवाशुष्क यावकद्रवेणेव चरणावरञ्जयत् । नखानां स्वच्छतां व्यञ्जयंस्तेषु
टिप्प० - 1 भूमण्डलेऽद्वितीयष्टीकाकारमहाशयः, यस्य व्युत्पच्या स्वल्पोपि संबन्ध: सोपि जानी-
यात्-
(-'अविदितवृत्तान्ततया सत्यम् ( निश्चितम्) लजितेव अहम्' इत्यर्थो न तु यवं वदसि तत्सत्यम् ।
2 लज्जावशात्किंकर्तव्यविमूढेव । 3 'पश्यन्त्याह' इति मन्ये स्यात् । 4 श्रषणस्थे ये दन्तपत्रे ( गजदन्त-
निर्मित- पत्राकारावलंकारौ ) तयोः । 5 अन्त्राप्यस्पष्टा व्याख्या । स्वेदेन अक्षराणि प्रक्षालितानि, तथापि
विरहजातरोदनेन या साजना अश्रुबिन्दुपकिस्तया कथिता ( सूचिता ) आत्मावस्था (कामार्तदशा)
येषु तान्, संमोहेन ( चित्तभ्रमेण ) या मत्संगमस्याऽऽशा तदनुसारिणः मदन लेखान् ( प्रेमपत्राणि )
प्रेषयतीत्यर्थः । 6 अत्राप्यपतट्टीकाकारः 'निजानुरागेणेव बलाद्रअयत्यलक्तकरसेन चरणौ' इत्येव पाठः ।
सर्वत्र वर्तमानकालेनैव निर्देशात् । निजानुरागवत् रक्तेन यावकेन इति तदर्थः ।
@
पाठा० - १ प्रतिदिनम्. २ निपुणो धूर्त: ३ परशुकं सारिकां च दूतीकरोति, ४ अश्रुबद्ध: ५ आत्मावस्था-
नम्. ६ निजानुरागेणेव. ७ रञ्जयन्; रञ्जयति.
कादम्बरी ।
[ कथायाम्-
CO
अहं तु यत्सत्यमविदितवृत्तान्ततया ह्रीतेव भीतेव विलक्षेव विसंज्ञेव सविषादं विज्ञापि-
तवती – 'देवि, श्रोतुमिच्छामि । आज्ञापय किं कृतं देवेन चन्द्रापीडेन ? को वापराधः सम-
जनि ? केन वा खल्वविनयेन खेदितमखेदनीयं देव्याः कुमुदकोमलं मनः ? श्रुत्वा प्रथममु.
त्सृष्टजीवितायां मयि पश्चात्समुत्स्रक्ष्यसि जीवितम्' इति । एवमभिहिता च पुनरवदत् -
'आवेदयामि ते । अवहिता शृणु । स्वप्रेषु प्रतिवसमागदित्यागत्य मे रहस्य संदेशेषु निपुणधूर्तः
पैञ्जरशुकसारिका दूती: करोति । सुप्तायाः श्रवणदन्तपत्रोदरेषु व्यर्थमनोरथमोहितमानसः
संकेतस्थानानि लिखति । स्वेदप्रक्षालिसाक्षरानपि निपतितसाञ्जना श्रुबिन्दुपङ्क्तिकथितात्माव-
स्थानान्मनोहरान्संमोहाशानुवर्तिनो मदनलेखान्प्रेषयति । र्निजानुरागेण बलादरं जयदलक्त-
ILLA
अहं तु यत्त्वं वदसि तत्सत्यमवितथमविदितवृत्तान्ततया हीतेव लजितेव, भीतेव त्रस्तेव, विलक्षेत्र वीक्षा-
पन्नेव, विसंज्ञेव विगतचेतनेव, सविषादं यथा स्यात्तथा विज्ञापितवती । हे देवि कादम्बरि, श्रोतुं श्रवण-
विषयीकर्तुमिच्छाम्यभिलषामि । आज्ञापय प्रतिपादय । देवेन चन्द्रापीडेन किं कृतं किं विहितम् । को वापराध
B
आगः समजनि समभूत् । खल । निश्चितम् । केन वाऽविनयेन देव्याः कादम्बर्या अखेदनीयं कुमुदवत्कोमलं
सुकुमारं मनः खेदितं खेदं प्रापितम् । एतच्छ्रुत्वाकर्ण्याहं प्रथममुत्सृष्टजीवितायां व्यक्तप्राणितायां मयि त्यां
पश्चात्तदनन्तरं जीवितं त्वं समुत्स्रक्ष्यसि त्यक्ष्यसि । इत्येवं मयाभिहिता कथिता पुनर्भूयोऽवददवोचत् । आवे-
दयामि कथयामि ते तव । अवहिता दत्तावधाना त्वं शृण्वाकर्णय । स्वस्यैव विरहावस्थाविलासान्कुमाराध्या-
सवशात्तदनुबन्धित्वेन खप्नेषु पश्यन्नाह - स्वप्नेविति । स्वप्नेषु प्रतिदिवसं प्रत्यहमागत्यागत्य निपुणो धू
मे मम रहस्य संदेशेषूपांशुसंदिष्टेषु । तत्र च कुमाराध्यासवशाच्छुकसारिकानां शब्दमधिकृत्याह – पञ्जरेति ।
पञ्जरस्थाः शुकाः कीराः सारिकाः पीतपादा दूतीः करोति । तन्मुखेनैव संदिष्टसंदेशान्कथापयतीत्यर्थः ।
श्रवणदैन्तपत्रयोर्मुद्रारेखामधिकृत्याह- सुप्ताया इति । सुप्तायाः श्रवणदन्तपत्राणामुदरेषु व्यर्थः संगमावि-
षयो यो मनोरथोऽभिलाषस्तेन मोहितं मानसं यस्य सः । संकेतस्थानानि लिखति लिपीकरोति । कपोलयोः
पत्रवल्लीलेखामधिकृत्याह– स्वेदेति । स्वेदेन घर्मवारिणा प्रक्षालितानि धौतानि अक्षराणि येषु तान् । निप-
तितेति । निपतिता ये साजना अश्रुविन्दवस्तेषां पङ्ख्या कथितमात्मावस्थानं येषु तान्मनोहरान्संमोहानुव-
र्तिनः संमोहकारिणो मदनलेखान्प्रेषयति प्रेषणं करोति । खाभाविकचरणयोरारुण्यमधिकृत्याह - निजेति ।
निजानुरागेण बलाद्धठादार्द्रालिक्तकरसेनेवाशुष्क यावकद्रवेणेव चरणावरञ्जयत् । नखानां स्वच्छतां व्यञ्जयंस्तेषु
टिप्प० - 1 भूमण्डलेऽद्वितीयष्टीकाकारमहाशयः, यस्य व्युत्पच्या स्वल्पोपि संबन्ध: सोपि जानी-
यात्-
(-'अविदितवृत्तान्ततया सत्यम् ( निश्चितम्) लजितेव अहम्' इत्यर्थो न तु यवं वदसि तत्सत्यम् ।
2 लज्जावशात्किंकर्तव्यविमूढेव । 3 'पश्यन्त्याह' इति मन्ये स्यात् । 4 श्रषणस्थे ये दन्तपत्रे ( गजदन्त-
निर्मित- पत्राकारावलंकारौ ) तयोः । 5 अन्त्राप्यस्पष्टा व्याख्या । स्वेदेन अक्षराणि प्रक्षालितानि, तथापि
विरहजातरोदनेन या साजना अश्रुबिन्दुपकिस्तया कथिता ( सूचिता ) आत्मावस्था (कामार्तदशा)
येषु तान्, संमोहेन ( चित्तभ्रमेण ) या मत्संगमस्याऽऽशा तदनुसारिणः मदन लेखान् ( प्रेमपत्राणि )
प्रेषयतीत्यर्थः । 6 अत्राप्यपतट्टीकाकारः 'निजानुरागेणेव बलाद्रअयत्यलक्तकरसेन चरणौ' इत्येव पाठः ।
सर्वत्र वर्तमानकालेनैव निर्देशात् । निजानुरागवत् रक्तेन यावकेन इति तदर्थः ।
@
पाठा० - १ प्रतिदिनम्. २ निपुणो धूर्त: ३ परशुकं सारिकां च दूतीकरोति, ४ अश्रुबद्ध: ५ आत्मावस्था-
नम्. ६ निजानुरागेणेव. ७ रञ्जयन्; रञ्जयति.