कादम्बरी /504
This page has not been fully proofread.
कादम्बरीवृत्तश्रवणम् ]
पूर्वभागः ।
४७१
पायिभिर्मधुकरकुलैरिव निपीता न प्रावर्तत वाणी । केवलं दुःखसहलगणनाय मुक्ताक्षमा-
लिकामिव कल्पयन्ती गलद्धिरस्पृष्टकपोलस्थलैः शुचिभिरधोमुखी नयनजलबिन्दुभिर्दुर्दि
नमदर्शयत् । तदा च तस्याः सकाशाद शिक्षतेव लजापि लज्जालीलाम्, विनयोऽपि विन-
यातिशयम् । मुग्धतापि मुग्धताम्, वैदग्ध्यमपि वैदग्ध्यम्, भयमपि भीरुताम्, विभ्र-
मोऽपि विमिताम्, विषादोऽपि विषादिताम्, विलासोऽपि विलासम् । तथाभूता व
'देवि, किमिदम्' इति विज्ञापिता मया प्रमृज्य लोहितायमानोदरे लोचने दुःखप्रकर्षेणात्मनः
समुद्रधनायेव मृणालकोमल्या बाहुलतया वेदिकाकुसुमपालिकाप्रथितकुसुममालाम
येवंशीला निःश्वासपायिनस्तै रैवंभूतैर्मधुकर कुलैर्भ्रमर समूहैर्निपीतेव पानविषयीकृतेव । अतोऽस्या वाणी वाङ्
न प्रवर्तत न प्रवृत्ता बभूव केवलं साऽधोमुख्य वाङ्मुखी दुःखानां सहस्रं तगणनाय पृथक्संख्यां कर्तुम् । शुचि-
वर्तुलत्वसाम्यादाह -- मुक्केति । मुक्तानामक्षमालिकां जपमालामिव कल्पयन्ती रचयन्ती । गलद्भिः स्रवद्भि-
रस्पृष्टमस्पर्शित कपोलस्थलं अधोमुखत्वाद्गल्लात्परप्रदेशो यैरेवंविधैः शुचिभिर्नयनजलबिन्दुभिः कृत्वा दुर्दिनं
मेघजं तमोऽदर्श यद्दर्शितवती । मया पृष्टा केवलं रुदनमेव चक्रे इति भावः । तदा चेति । तस्मिन्काले तस्याः
कादम्बर्याः सकाशात्समीपालजापि त्रपापि लजया लीला स्वभावः संकोचरूपस्तामशिक्षत शिक्षितवती ।
अशिक्षतेत्यस्य सर्वत्र संबन्धः । तथा च स्वाश्रयं संकुचितं करोतीति लज्जास्वभावः । लजाया अपि चेल्लज्जा.
स्वभावोऽभ्यस्तस्वाई लज्जायाः संकोच एवेति न्यूनत्वमेव सूचितं भवति । तथा विनयोऽपि शरीरावनतिरूपोऽपिं
विनयातिशयमनधिकताम् । एतेन विनयस्यापि न्यूनत्वं सूचितम् । तथा मुग्धतापि विशेषावगत्यभावरू
पापि मुग्धतामभावरूपाम् । एवं सति मुग्धताया अभाव एव प्रौढत्वं सिद्धम् । अभावाभावे भावरूपा विशेषा
वगतिः प्रौढता । वैदग्ध्यमपि भावाभिव्यञ्जकक्रियावृद्धिरूपमपि वैदग्ध्यमेव वर्तत इति सूचितम् । तथा भयमपि
किया मिनिवेशनिवृत्तिरूपमपि भीरुताम् । एतेन भयमपि निवृत्तं सोत्साहरूपं मनो जातमिति सूचितम् ।
तथा विद्यमोऽपि चित्तपरिवृत्तिलक्षणोऽपि विश्रमिताम् । एतेनात्यन्तचित्तास्थैर्यं सूचितम् । तथा विषाद इष्ट-
विषयेषु प्रातिकूल्यरूपोऽपि विषादिताम् । एतेनेष्टेष्वनुकूलतालक्षण उत्साह एव प्रसिद्ध इति ध्वनितम् । विला-
सोऽपि परव्यामोहनानुकूलव्यापाररूपोऽपि विलासम् । एतेन विचित्रैव चेष्टा स्वीकृतेति व्यज्यते । तथाभूता
येति । एवंरूपा सा कादम्बरी हे देवि, किमिदमिति मया विज्ञापिता पृष्टा सती लोहितायमानमारक्तमुदरं
मध्यं ययोरेवंविधे लोचने प्रमृज्य प्रमार्जनं कृत्वा दुःखप्रकर्षेणात्मनः खस्य समुद्वन्धनायेव मृणालवत्कोमलया
बाहुलतया कारणभूतया वेदिकाया या कुसुमपालिका तया ग्रथिता या कुसुममाला सक्तामवलम्ब्याश्रित्य
'अस्याः" इति पदं कुत भाकृष्टं टीकाकारशिरोमणिना ? दूरदूरतोषि तन्नात्र दृश्यते ।
अस्तु, पाउरुमहाभागा विदग्ध्वेतस्य रहत्यम् -- 'महदा गदितुम्' अन पूर्वनाक्यसमातिः । 'प्रजलतोपि
बाला विशेष उपलता इत्यादि चासिवाक्यम् । अस्याः (कादम्बय: ) वाणी निःशेषं संपूर्णानयवं
थ I aा मननन द सत, मवहत नयनोद ऊ
टिप्प०
त...नतो न घ
इ
।
न ल ज
। 2 ज ( जात, अर्थात श सं-
य । यद ब शप चदण:
पाचा प्रकटोक्रियेत ? किंतु विश्वम्भवशात्तत्वा न्यूनत्वे सति प्रणयप्रकटनं बभूवेति तात्पर्यम् । वस्तु-
---तकई
त य ।
। : : शिक्षणतमेव
पाडा०===१ लज्जापि लज्जां लीलापि लीला विनयोऽपि विनयोपदेशम्,
पूर्वभागः ।
४७१
पायिभिर्मधुकरकुलैरिव निपीता न प्रावर्तत वाणी । केवलं दुःखसहलगणनाय मुक्ताक्षमा-
लिकामिव कल्पयन्ती गलद्धिरस्पृष्टकपोलस्थलैः शुचिभिरधोमुखी नयनजलबिन्दुभिर्दुर्दि
नमदर्शयत् । तदा च तस्याः सकाशाद शिक्षतेव लजापि लज्जालीलाम्, विनयोऽपि विन-
यातिशयम् । मुग्धतापि मुग्धताम्, वैदग्ध्यमपि वैदग्ध्यम्, भयमपि भीरुताम्, विभ्र-
मोऽपि विमिताम्, विषादोऽपि विषादिताम्, विलासोऽपि विलासम् । तथाभूता व
'देवि, किमिदम्' इति विज्ञापिता मया प्रमृज्य लोहितायमानोदरे लोचने दुःखप्रकर्षेणात्मनः
समुद्रधनायेव मृणालकोमल्या बाहुलतया वेदिकाकुसुमपालिकाप्रथितकुसुममालाम
येवंशीला निःश्वासपायिनस्तै रैवंभूतैर्मधुकर कुलैर्भ्रमर समूहैर्निपीतेव पानविषयीकृतेव । अतोऽस्या वाणी वाङ्
न प्रवर्तत न प्रवृत्ता बभूव केवलं साऽधोमुख्य वाङ्मुखी दुःखानां सहस्रं तगणनाय पृथक्संख्यां कर्तुम् । शुचि-
वर्तुलत्वसाम्यादाह -- मुक्केति । मुक्तानामक्षमालिकां जपमालामिव कल्पयन्ती रचयन्ती । गलद्भिः स्रवद्भि-
रस्पृष्टमस्पर्शित कपोलस्थलं अधोमुखत्वाद्गल्लात्परप्रदेशो यैरेवंविधैः शुचिभिर्नयनजलबिन्दुभिः कृत्वा दुर्दिनं
मेघजं तमोऽदर्श यद्दर्शितवती । मया पृष्टा केवलं रुदनमेव चक्रे इति भावः । तदा चेति । तस्मिन्काले तस्याः
कादम्बर्याः सकाशात्समीपालजापि त्रपापि लजया लीला स्वभावः संकोचरूपस्तामशिक्षत शिक्षितवती ।
अशिक्षतेत्यस्य सर्वत्र संबन्धः । तथा च स्वाश्रयं संकुचितं करोतीति लज्जास्वभावः । लजाया अपि चेल्लज्जा.
स्वभावोऽभ्यस्तस्वाई लज्जायाः संकोच एवेति न्यूनत्वमेव सूचितं भवति । तथा विनयोऽपि शरीरावनतिरूपोऽपिं
विनयातिशयमनधिकताम् । एतेन विनयस्यापि न्यूनत्वं सूचितम् । तथा मुग्धतापि विशेषावगत्यभावरू
पापि मुग्धतामभावरूपाम् । एवं सति मुग्धताया अभाव एव प्रौढत्वं सिद्धम् । अभावाभावे भावरूपा विशेषा
वगतिः प्रौढता । वैदग्ध्यमपि भावाभिव्यञ्जकक्रियावृद्धिरूपमपि वैदग्ध्यमेव वर्तत इति सूचितम् । तथा भयमपि
किया मिनिवेशनिवृत्तिरूपमपि भीरुताम् । एतेन भयमपि निवृत्तं सोत्साहरूपं मनो जातमिति सूचितम् ।
तथा विद्यमोऽपि चित्तपरिवृत्तिलक्षणोऽपि विश्रमिताम् । एतेनात्यन्तचित्तास्थैर्यं सूचितम् । तथा विषाद इष्ट-
विषयेषु प्रातिकूल्यरूपोऽपि विषादिताम् । एतेनेष्टेष्वनुकूलतालक्षण उत्साह एव प्रसिद्ध इति ध्वनितम् । विला-
सोऽपि परव्यामोहनानुकूलव्यापाररूपोऽपि विलासम् । एतेन विचित्रैव चेष्टा स्वीकृतेति व्यज्यते । तथाभूता
येति । एवंरूपा सा कादम्बरी हे देवि, किमिदमिति मया विज्ञापिता पृष्टा सती लोहितायमानमारक्तमुदरं
मध्यं ययोरेवंविधे लोचने प्रमृज्य प्रमार्जनं कृत्वा दुःखप्रकर्षेणात्मनः खस्य समुद्वन्धनायेव मृणालवत्कोमलया
बाहुलतया कारणभूतया वेदिकाया या कुसुमपालिका तया ग्रथिता या कुसुममाला सक्तामवलम्ब्याश्रित्य
'अस्याः" इति पदं कुत भाकृष्टं टीकाकारशिरोमणिना ? दूरदूरतोषि तन्नात्र दृश्यते ।
अस्तु, पाउरुमहाभागा विदग्ध्वेतस्य रहत्यम् -- 'महदा गदितुम्' अन पूर्वनाक्यसमातिः । 'प्रजलतोपि
बाला विशेष उपलता इत्यादि चासिवाक्यम् । अस्याः (कादम्बय: ) वाणी निःशेषं संपूर्णानयवं
थ I aा मननन द सत, मवहत नयनोद ऊ
टिप्प०
त...नतो न घ
इ
।
न ल ज
। 2 ज ( जात, अर्थात श सं-
य । यद ब शप चदण:
पाचा प्रकटोक्रियेत ? किंतु विश्वम्भवशात्तत्वा न्यूनत्वे सति प्रणयप्रकटनं बभूवेति तात्पर्यम् । वस्तु-
---तकई
त य ।
। : : शिक्षणतमेव
पाडा०===१ लज्जापि लज्जां लीलापि लीला विनयोऽपि विनयोपदेशम्,