कादम्बरी /503
This page has not been fully proofread.
४७०
कादम्बरी ।
व
इति विज्ञापिते निजावयवैरपि वेपथुमद्भिर्निवार्यमाणेव, रहस्यश्रवणलज्जयारंमप्रतिभामपि
लिखितमणिकुट्टिमेन चरणाङ्गुष्ठेनापक्रमाये वामृशन्ती भवनकलहंसान्फुट्टिीमोल्लेखमुखरित-
नूपुरेण चरणारविन्देन विसर्जयन्ती, कर्णोत्पलमधुकरानपि विद्यद्वद नव्यजैनीकृतेनांशुकपल्लवे-
नोत्सारयन्ती, ताम्बूलवीटिकाशकलमुत्कोचमिव दस्तखण्डित शिखण्डिने ददती, वनदेव-
ताश्रवणशङ्कितेव मुहुर्मुहुरितस्ततो विलोकयन्ती, वक्तकामापि न शक्नोति स्म किंचिदपि
ज्जाकलितगद्दा गदितुं प्रयत्नतोऽपि चैं सां निःशेषम् । श्वलता मदनानलेनेव दुग्धा,
अजस्रं प्रवहता नयनोदकेनेवोढा, प्रविशद्भिर्दुःखैरिषाकान्ता, पतद्भिः कुसुमचापशरैरिव
शकलीकृता, निष्पतद्भिः श्वसितैरिव निर्वासिता, हृदयवर्तिभिश्चिन्ताशतैरिव विवेता, निःश्वस-
9
[ कथायाम -
बड़
सति सा कादम्बरी वक्तुकामापि किंचिदपि न शक्नोति स्म न समर्था बभूव गदितुं वक्तु प्रयत्नतोऽपि च
सा निःशेषं समग्रम् । अथेतः कादम्बरी विशेषयन्नाह - निजेति । वेपथुमद्भिः कम्पवद्भिर्निजावयवैरात्मी-
यापघनैर्निवार्यमाणैव । अन्योऽपि हस्तचालनादिना निवार्यते । रहस्येति । रहस्यस्य गुह्यस्य श्रवणमाकर्णीनं
तस्माया लज्जा त्रपा तयात्मप्रतिमामपि स्वकीयप्रतियातनामपि लिखितं कर्षित मणिकुटिमं येनैंभूतेन चरणा
ङ्गुष्ठेनापत्रैमायेव तन्निवृत्तय इवामृशन्त्यामर्श कुर्वन्ती । भवनकलेति । कुहिमं बद्धभूमिकं तस्योल्लेख उत्क--
र्षणं तेन मुखरितं वाचालं नूपुरं यस्यैवंभूतेन चरणारविन्देन भवनकलहंसानपि गृहकादम्बानपि विसर्जयन्ती
मानसगमनायाज्ञां प्रयच्छन्ती । विरहवशात्सचिन्तायाः स्त्रियोऽङ्गुष्ठेन भूमिकर्षणं स्त्रीजातिस्वभावः । दिसर्जय
न्तीत्यनेन हंसापेक्षयापि गत्या शब्देन चरणारविन्दस्याधिक्य मिति व्यज्यते । कर्णेति । खिवत्स्वेदं प्राप्नुव
यद्वदनं मुखं तत्र व्यजनीकृतो योंऽशुकपलवस्तेन कर्णोत्पलमधुकरानप्युत्सारयन्ती दूरीकुर्वन्ती । अनेन कर्णो
त्पले सौगन्ध्यातिशयो द्योत्यते । ताम्बूलेति । ताम्बूलस्य नागवल्लीदलस्य वीटिका प्रसिद्धा तस्याः शकलं
खण्ड दन्तखण्डितं रदनचर्वितमुत्को चमिव लजामिव शिखण्डिने कलापिने ददती प्रदानं कुनैती । वनेति ।
वनस्यारण्यस्य देवताधिष्ठात्री तथा श्रवणमाकर्णनं तेन शङ्कितेवेतस्ततश्चतुर्दिक्षु मुहुर्मुहुर्वारंवार विलोकयन्ती
पश्यन्ती । ज्वलतेति । दीप्तिमता मदनरूपोऽनलो वहिस्तेन दग्धेव ज्वलितेव। अजस्रं निरन्तरं प्रबहला
चलता जयनोदकेन नेत्राम्भसोढेव वाहितेव । प्रविशद्धिरिति । प्रविशद्भिः प्रवेशं कुर्वद्भिः । हृदय इति शेषः ।
एवंविधैर्दुः खैर सुखैराकान्तेव व्याप्तेव । पतद्भिरिवोपरिपतनं कुर्वद्भिः कुसुमचापः कन्दर्पस्तस्य शरैर्बाणैः शकली-
कृतेद खण्डीकृतेव । निष्पतद्भिरिति । निष्पत हर्निर्गच्छद्भिः श्वसितैः श्वासैर्निर्वासिते व हृदयाहूरी -
तेव । हृदयेति । हृदयवर्तिनिश्चिन्ता रातैर्विवतेव रक्षितेव । निःश्वासेति । निःश्वासं वदनानिलं पिबन्ती
वयव
ज
पव
योज ककयु वेन । 'अयत
टिप्प० -1 'न शक्नोति स्म किश्चिदपि लज्जाकलितगद्दा गदितुम्' सत्रैव वाक्यपूर्तिः । 'प्रथम'
तोप चय नोष वल।' इগ্রम
'न:शेष' इrror on
T, एध ट म
: । 3 aतप
वभवयत
: । 2
व
त नवरने, कं
: ानयव
तय: । 4
त्रापि संबद्ध्यते, तत्तश्च लजावशाभवनहंसानपि सशब्देन चरणेन ततो विसर्जयन्ती । चरणे नूपुरशब्दो
नास्ति मन्ये तस्मात्स्थानादपसरणस्यैव स शब्द इत्याशयः । 'हंसापेक्षयापि ... ' इत्यादिटीकाकारोक्तिस्त्व
काण्ड एव । एवं सर्वत्र 'लजया? इखस्य संबन्धो पोथ्य: 5 अपसरणार्थ गुप्त द्रव्यदानम् 'रिश्वत' इति
यवनभाषा । अन्योप्यर्थी स्वाभीष्टस्थानादपसर्तु कस्मैचिद् द्रव्यं ददाति । टीकाकारस्य त्वगाधं पाण्डित्यम् ।
'' -
नमथ-
हयनदणलय-
पाठा० - १ सतप्रतिमाम् २. संविषदन; स्विचद्ददन ३ व्यजनक्षिप्तेन. ४ उपवन ५ लज्जाकुलितगद्गदतया,
६ चास्याः• ७ दग्ध्वा प्रवहता. ८ कीलिता ९ आवृता. १० विश्वासपातिभिः,
कादम्बरी ।
व
इति विज्ञापिते निजावयवैरपि वेपथुमद्भिर्निवार्यमाणेव, रहस्यश्रवणलज्जयारंमप्रतिभामपि
लिखितमणिकुट्टिमेन चरणाङ्गुष्ठेनापक्रमाये वामृशन्ती भवनकलहंसान्फुट्टिीमोल्लेखमुखरित-
नूपुरेण चरणारविन्देन विसर्जयन्ती, कर्णोत्पलमधुकरानपि विद्यद्वद नव्यजैनीकृतेनांशुकपल्लवे-
नोत्सारयन्ती, ताम्बूलवीटिकाशकलमुत्कोचमिव दस्तखण्डित शिखण्डिने ददती, वनदेव-
ताश्रवणशङ्कितेव मुहुर्मुहुरितस्ततो विलोकयन्ती, वक्तकामापि न शक्नोति स्म किंचिदपि
ज्जाकलितगद्दा गदितुं प्रयत्नतोऽपि चैं सां निःशेषम् । श्वलता मदनानलेनेव दुग्धा,
अजस्रं प्रवहता नयनोदकेनेवोढा, प्रविशद्भिर्दुःखैरिषाकान्ता, पतद्भिः कुसुमचापशरैरिव
शकलीकृता, निष्पतद्भिः श्वसितैरिव निर्वासिता, हृदयवर्तिभिश्चिन्ताशतैरिव विवेता, निःश्वस-
9
[ कथायाम -
बड़
सति सा कादम्बरी वक्तुकामापि किंचिदपि न शक्नोति स्म न समर्था बभूव गदितुं वक्तु प्रयत्नतोऽपि च
सा निःशेषं समग्रम् । अथेतः कादम्बरी विशेषयन्नाह - निजेति । वेपथुमद्भिः कम्पवद्भिर्निजावयवैरात्मी-
यापघनैर्निवार्यमाणैव । अन्योऽपि हस्तचालनादिना निवार्यते । रहस्येति । रहस्यस्य गुह्यस्य श्रवणमाकर्णीनं
तस्माया लज्जा त्रपा तयात्मप्रतिमामपि स्वकीयप्रतियातनामपि लिखितं कर्षित मणिकुटिमं येनैंभूतेन चरणा
ङ्गुष्ठेनापत्रैमायेव तन्निवृत्तय इवामृशन्त्यामर्श कुर्वन्ती । भवनकलेति । कुहिमं बद्धभूमिकं तस्योल्लेख उत्क--
र्षणं तेन मुखरितं वाचालं नूपुरं यस्यैवंभूतेन चरणारविन्देन भवनकलहंसानपि गृहकादम्बानपि विसर्जयन्ती
मानसगमनायाज्ञां प्रयच्छन्ती । विरहवशात्सचिन्तायाः स्त्रियोऽङ्गुष्ठेन भूमिकर्षणं स्त्रीजातिस्वभावः । दिसर्जय
न्तीत्यनेन हंसापेक्षयापि गत्या शब्देन चरणारविन्दस्याधिक्य मिति व्यज्यते । कर्णेति । खिवत्स्वेदं प्राप्नुव
यद्वदनं मुखं तत्र व्यजनीकृतो योंऽशुकपलवस्तेन कर्णोत्पलमधुकरानप्युत्सारयन्ती दूरीकुर्वन्ती । अनेन कर्णो
त्पले सौगन्ध्यातिशयो द्योत्यते । ताम्बूलेति । ताम्बूलस्य नागवल्लीदलस्य वीटिका प्रसिद्धा तस्याः शकलं
खण्ड दन्तखण्डितं रदनचर्वितमुत्को चमिव लजामिव शिखण्डिने कलापिने ददती प्रदानं कुनैती । वनेति ।
वनस्यारण्यस्य देवताधिष्ठात्री तथा श्रवणमाकर्णनं तेन शङ्कितेवेतस्ततश्चतुर्दिक्षु मुहुर्मुहुर्वारंवार विलोकयन्ती
पश्यन्ती । ज्वलतेति । दीप्तिमता मदनरूपोऽनलो वहिस्तेन दग्धेव ज्वलितेव। अजस्रं निरन्तरं प्रबहला
चलता जयनोदकेन नेत्राम्भसोढेव वाहितेव । प्रविशद्धिरिति । प्रविशद्भिः प्रवेशं कुर्वद्भिः । हृदय इति शेषः ।
एवंविधैर्दुः खैर सुखैराकान्तेव व्याप्तेव । पतद्भिरिवोपरिपतनं कुर्वद्भिः कुसुमचापः कन्दर्पस्तस्य शरैर्बाणैः शकली-
कृतेद खण्डीकृतेव । निष्पतद्भिरिति । निष्पत हर्निर्गच्छद्भिः श्वसितैः श्वासैर्निर्वासिते व हृदयाहूरी -
तेव । हृदयेति । हृदयवर्तिनिश्चिन्ता रातैर्विवतेव रक्षितेव । निःश्वासेति । निःश्वासं वदनानिलं पिबन्ती
वयव
ज
पव
योज ककयु वेन । 'अयत
टिप्प० -1 'न शक्नोति स्म किश्चिदपि लज्जाकलितगद्दा गदितुम्' सत्रैव वाक्यपूर्तिः । 'प्रथम'
तोप चय नोष वल।' इগ্রम
'न:शेष' इrror on
T, एध ट म
: । 3 aतप
वभवयत
: । 2
व
त नवरने, कं
: ानयव
तय: । 4
त्रापि संबद्ध्यते, तत्तश्च लजावशाभवनहंसानपि सशब्देन चरणेन ततो विसर्जयन्ती । चरणे नूपुरशब्दो
नास्ति मन्ये तस्मात्स्थानादपसरणस्यैव स शब्द इत्याशयः । 'हंसापेक्षयापि ... ' इत्यादिटीकाकारोक्तिस्त्व
काण्ड एव । एवं सर्वत्र 'लजया? इखस्य संबन्धो पोथ्य: 5 अपसरणार्थ गुप्त द्रव्यदानम् 'रिश्वत' इति
यवनभाषा । अन्योप्यर्थी स्वाभीष्टस्थानादपसर्तु कस्मैचिद् द्रव्यं ददाति । टीकाकारस्य त्वगाधं पाण्डित्यम् ।
'' -
नमथ-
हयनदणलय-
पाठा० - १ सतप्रतिमाम् २. संविषदन; स्विचद्ददन ३ व्यजनक्षिप्तेन. ४ उपवन ५ लज्जाकुलितगद्गदतया,
६ चास्याः• ७ दग्ध्वा प्रवहता. ८ कीलिता ९ आवृता. १० विश्वासपातिभिः,