कादम्बरी /495
This page has not been fully proofread.
"(
४६२
[ कथायाम्-
चण्डिकामपि मुखभङ्गिविकारैर्भृशमुपह-
युद्धपातभन्नपृष्ठ केन, कदाचित्कृताप-
निपातोपलस्फुटित शिरः कपालभुप्रग्रीवेण,
तया कदाचिहुर्न्यस्ताष्ट॑पुष्पिकापातोत्पादितक्रोधेन
सता, केदाचिन्निवार्यमाणावासरुषिताध्वगारब्धबहुबाहु
राघवालकपलायनामर्षपश्चात्प्रधावितस्खलिताघोमुख
कदाचिजनपद कृतनवागतपरमधार्मिकादरमत्सरोइडात्मना, निःसंस्कारतया यत्किंचन-
कारिणा, खञ्जतया मन्दं मन्दं संचारिणा, बधिरतया संज्ञाव्यवहारिणा, राज्यन्धतया
दिवाविहारिणा, लम्बोदरतया प्रभूताहारिणा, अनेकशः फलपातनकुपितवानरनखोल्लेखच्छि-
द्वितनासापुटेन, बहुशः कुसुमाव चयचलित भ्रमरसहसदंशशीणरृितशरीरेण, सहस्रशः शयनी -
कृतासंस्कृत शून्यदेव कुलकालसर्पदष्टेन, शतशः श्रीफलतरुशिखरच्युतिम्चूर्णितोत्तमाङ्गेन, अस
अदुत्सन्नदेवमातृगृहवास्यृक्ष नखजर्जरितकपोलेन, सर्वदा वसन्तक्रीडिना जनेनोत्क्षिप्तखण्डख-
कादम्बरी ।
त्वाच्चण्डिकामपि मुखभङ्गिविकारैर्भृशमत्यर्थमुपहेसता हास्यं कुर्वता । कदाचिदिति । कदाचित्कसिं
चित्समये निवार्यमाणो य आवासो निवासस्तेन रुषिताः क्रोधं प्राप्ता येऽध्वगाः पान्थास्तैरारब्धं यद्वहुबा-
हुयुद्धं तेन पातः पतनं तस्माद्भनं स्फुटितं पृष्ठकं यस्य स तेन । कदाचिदिति । कृतापराधा विहिता-
गसो ये बालकाः स्तनंधयास्तेषां पलायनं तस्मादमर्षः क्रोधसंभवस्तेन पश्चात्पृष्ठे प्रधावितः सन्खलितस्तेना-
धोमुखनिपातस्तेनोपलेऽश्मनि स्फुटितं स्फोटं प्राप्तं शिरः कपालं भुना वका ग्रीवा च यस्य स तेन । कदा-
चिदिति । जनपदेनाधाराधेययोरैक्याजनपदस्थलोकेन कृतो नवागतपरमधार्मिक स्यादर स्तस्मिन्मत्स रस्त -
'त्रोद्वद्ध आत्मा येन । निःसंस्कारेति । निर्गतो दूरीभूतो वर्णसंस्कारो यस्मिंस्तस्य भावस्तत्ता तथा । यत्किं
चनकारिणा । अविहितकृत्यकारिणेत्यर्थः । खञ्जेति । खञ्जतया खोडतया मन्दं मन्दं यथा स्यात्तथा संचारिणा
संचरणशीलेन । बधिरेति । बधिरतयाडकर्णतया संज्ञया हस्तचालनादिकया व्यवहारिणा व्यवहरणशीलेन ।
राज्येति । रात्र्यन्धतया रजन्यामनवीक्षकत्वेन दिवाविहारिणा दिवससंचारिणा । लम्बेति । लम्बोदरतया
प्रलम्बोदरतया प्रभूताहारिणा प्रचुराननक्षकेण । अनेकश इति । अनेकोपायैर्वृक्षान्दोलनाद्युपायैः फलपा-
तनं तेन कुपिताः प्राप्ता ये वानराः शाखामृगास्तेषां नखोल्लेखस्तेन छिद्रितं नासापुटं येन । बहुश इति ।
बहुशो बहुप्रकारेण कुसुमानां स्खभोगार्थमवचयश्रुण्टनं तेन चलिता भ्रमरा भृङ्गास्तेषां सहस्रं तस्य दंशा भक्ष-
णानि तैः शीणकृतं जीणकृतं शरीरं यस्य स तेन । सहस्रश इति । सहस्रशः सहस्रवारं शयनीकृतान्यसंस्कृता-
न्यशोधितानि शून्यानि जनरहितानि देवकुलानि तेषु ये कालसर्पाः कृष्णनागास्तैर्दष्टेन भक्षितेन । शतश इति ।
श्रीफलतरुर्बिल्व तरुस्तस्य शिखरमग्रं तस्माच्युतिः पातः । फलस्येति शेषः । तेन चूर्णितमुत्तमाङ्गं शिरो यस्य स
तेन । असकृदिति । असकृद्वारंवारमुत्सन्न मुद्वसं यद्देवमातृगृहं तद्वासिनो ये ऋक्षा भल्लकारतेषां नखैर्जर्ज-
रितो कपोलौ यस्य स तेन । सर्वदेति । सर्वदा सर्वकालं वसन्तक्रीडिना सुरभि क्रीडाकारिणा जनेनोत्क्षिप्ता
या खण्डा भञा खट्रा पल्यङ्कस्तस्यामारोपिता स्थापिता या वृद्धा जीर्णा दासी कूटहारिका तया सह यो
टिप्प०1-अष्टानां पुष्पाणां समाहारः अष्टपुष्पी, धज्ञाता अष्टपुष्पी भष्टपुष्पिका ( 'क' प्रत्ययः ) ।
शतानि यानि कानिचिदष्टौ पुष्पाणि चण्डिकायाः पौठे दुःप्रकारेण विहितानि । तानि पुष्पाणि दैवात्प
तिवाल, कौतुकाय केनचित्पातितानि वा । ततस्तदुपरि इन्डिस्ल क्रोधथण्डिकाया उपरि भवति यरवं
उपयप र न:, अ एव ख खा हसतयय: । 2 नयमनs ।
शिक्षा-सत्सङ्गादिजनितसाधुवासनाहीनत्वेन अकार्येष्वपि प्रवृत्तेनेत्युचितोऽर्थः । 3 फलादिग्रहणार्थमा-
स्टल स्वत्यैव । लोलुपस्वातिशयस्य विवक्षणात् । 4 हन्त बराकः पर्यायान्वेषण एव व्यग्रः । वसन्तक्रीडा
'होलिका'महोत्सवः । तत्र होवंविधविरूप रूपकाणि ( 'स्वाँग' ) कौतुकिभिर्निस्सार्यन्ते ।
पाठा० - १ आखुपुष्पिका. २ कदाचिन्निवार्यमाणावासिता ध्वगार ग्धबहुबाहुयुद्धपात भनपृष्ठेन कदाचिद नवरतभुज--
शिखरकोहिना शिरः कम्पनबकितीवेण. ३ जानपद. ४ असारीकृत. ५ क्षतज.
४६२
[ कथायाम्-
चण्डिकामपि मुखभङ्गिविकारैर्भृशमुपह-
युद्धपातभन्नपृष्ठ केन, कदाचित्कृताप-
निपातोपलस्फुटित शिरः कपालभुप्रग्रीवेण,
तया कदाचिहुर्न्यस्ताष्ट॑पुष्पिकापातोत्पादितक्रोधेन
सता, केदाचिन्निवार्यमाणावासरुषिताध्वगारब्धबहुबाहु
राघवालकपलायनामर्षपश्चात्प्रधावितस्खलिताघोमुख
कदाचिजनपद कृतनवागतपरमधार्मिकादरमत्सरोइडात्मना, निःसंस्कारतया यत्किंचन-
कारिणा, खञ्जतया मन्दं मन्दं संचारिणा, बधिरतया संज्ञाव्यवहारिणा, राज्यन्धतया
दिवाविहारिणा, लम्बोदरतया प्रभूताहारिणा, अनेकशः फलपातनकुपितवानरनखोल्लेखच्छि-
द्वितनासापुटेन, बहुशः कुसुमाव चयचलित भ्रमरसहसदंशशीणरृितशरीरेण, सहस्रशः शयनी -
कृतासंस्कृत शून्यदेव कुलकालसर्पदष्टेन, शतशः श्रीफलतरुशिखरच्युतिम्चूर्णितोत्तमाङ्गेन, अस
अदुत्सन्नदेवमातृगृहवास्यृक्ष नखजर्जरितकपोलेन, सर्वदा वसन्तक्रीडिना जनेनोत्क्षिप्तखण्डख-
कादम्बरी ।
त्वाच्चण्डिकामपि मुखभङ्गिविकारैर्भृशमत्यर्थमुपहेसता हास्यं कुर्वता । कदाचिदिति । कदाचित्कसिं
चित्समये निवार्यमाणो य आवासो निवासस्तेन रुषिताः क्रोधं प्राप्ता येऽध्वगाः पान्थास्तैरारब्धं यद्वहुबा-
हुयुद्धं तेन पातः पतनं तस्माद्भनं स्फुटितं पृष्ठकं यस्य स तेन । कदाचिदिति । कृतापराधा विहिता-
गसो ये बालकाः स्तनंधयास्तेषां पलायनं तस्मादमर्षः क्रोधसंभवस्तेन पश्चात्पृष्ठे प्रधावितः सन्खलितस्तेना-
धोमुखनिपातस्तेनोपलेऽश्मनि स्फुटितं स्फोटं प्राप्तं शिरः कपालं भुना वका ग्रीवा च यस्य स तेन । कदा-
चिदिति । जनपदेनाधाराधेययोरैक्याजनपदस्थलोकेन कृतो नवागतपरमधार्मिक स्यादर स्तस्मिन्मत्स रस्त -
'त्रोद्वद्ध आत्मा येन । निःसंस्कारेति । निर्गतो दूरीभूतो वर्णसंस्कारो यस्मिंस्तस्य भावस्तत्ता तथा । यत्किं
चनकारिणा । अविहितकृत्यकारिणेत्यर्थः । खञ्जेति । खञ्जतया खोडतया मन्दं मन्दं यथा स्यात्तथा संचारिणा
संचरणशीलेन । बधिरेति । बधिरतयाडकर्णतया संज्ञया हस्तचालनादिकया व्यवहारिणा व्यवहरणशीलेन ।
राज्येति । रात्र्यन्धतया रजन्यामनवीक्षकत्वेन दिवाविहारिणा दिवससंचारिणा । लम्बेति । लम्बोदरतया
प्रलम्बोदरतया प्रभूताहारिणा प्रचुराननक्षकेण । अनेकश इति । अनेकोपायैर्वृक्षान्दोलनाद्युपायैः फलपा-
तनं तेन कुपिताः प्राप्ता ये वानराः शाखामृगास्तेषां नखोल्लेखस्तेन छिद्रितं नासापुटं येन । बहुश इति ।
बहुशो बहुप्रकारेण कुसुमानां स्खभोगार्थमवचयश्रुण्टनं तेन चलिता भ्रमरा भृङ्गास्तेषां सहस्रं तस्य दंशा भक्ष-
णानि तैः शीणकृतं जीणकृतं शरीरं यस्य स तेन । सहस्रश इति । सहस्रशः सहस्रवारं शयनीकृतान्यसंस्कृता-
न्यशोधितानि शून्यानि जनरहितानि देवकुलानि तेषु ये कालसर्पाः कृष्णनागास्तैर्दष्टेन भक्षितेन । शतश इति ।
श्रीफलतरुर्बिल्व तरुस्तस्य शिखरमग्रं तस्माच्युतिः पातः । फलस्येति शेषः । तेन चूर्णितमुत्तमाङ्गं शिरो यस्य स
तेन । असकृदिति । असकृद्वारंवारमुत्सन्न मुद्वसं यद्देवमातृगृहं तद्वासिनो ये ऋक्षा भल्लकारतेषां नखैर्जर्ज-
रितो कपोलौ यस्य स तेन । सर्वदेति । सर्वदा सर्वकालं वसन्तक्रीडिना सुरभि क्रीडाकारिणा जनेनोत्क्षिप्ता
या खण्डा भञा खट्रा पल्यङ्कस्तस्यामारोपिता स्थापिता या वृद्धा जीर्णा दासी कूटहारिका तया सह यो
टिप्प०1-अष्टानां पुष्पाणां समाहारः अष्टपुष्पी, धज्ञाता अष्टपुष्पी भष्टपुष्पिका ( 'क' प्रत्ययः ) ।
शतानि यानि कानिचिदष्टौ पुष्पाणि चण्डिकायाः पौठे दुःप्रकारेण विहितानि । तानि पुष्पाणि दैवात्प
तिवाल, कौतुकाय केनचित्पातितानि वा । ततस्तदुपरि इन्डिस्ल क्रोधथण्डिकाया उपरि भवति यरवं
उपयप र न:, अ एव ख खा हसतयय: । 2 नयमनs ।
शिक्षा-सत्सङ्गादिजनितसाधुवासनाहीनत्वेन अकार्येष्वपि प्रवृत्तेनेत्युचितोऽर्थः । 3 फलादिग्रहणार्थमा-
स्टल स्वत्यैव । लोलुपस्वातिशयस्य विवक्षणात् । 4 हन्त बराकः पर्यायान्वेषण एव व्यग्रः । वसन्तक्रीडा
'होलिका'महोत्सवः । तत्र होवंविधविरूप रूपकाणि ( 'स्वाँग' ) कौतुकिभिर्निस्सार्यन्ते ।
पाठा० - १ आखुपुष्पिका. २ कदाचिन्निवार्यमाणावासिता ध्वगार ग्धबहुबाहुयुद्धपात भनपृष्ठेन कदाचिद नवरतभुज--
शिखरकोहिना शिरः कम्पनबकितीवेण. ३ जानपद. ४ असारीकृत. ५ क्षतज.