कादम्बरी /491
This page has not been fully proofread.
४५८
कादम्बरी ।
न्वानां च शिरश्छेदलमकेशजालकानामिव पेरशुपट्टिशप्रभृतीनां जीष विशसनश स्राणां प्रभाभि-
बद्धबहलान्धकारतया पातालगृहवासिनीमिवोपलक्ष्यमाणाम, रक्तचन्दनखचितरफुरत्फलपल्ल-
बकलितैश्च बिल्वपत्रदामभिर्बालकसुण्डप्रालम्बैरित्र कृतमण्डनाम्, शोणिततात्र कदम्बस्तबक-
कृतार्चनैश्च पेशूपहारपट इपटुरटितर सोल्लसित रोमारिवाङ्गैः क्रतामुद्रहन्तीम्, चारुचामीकर-
पट्टप्रावृतेन च लड़ाटेन शबरसुन्दरीरचितसिन्दूर तिलकविन्दुना दांडिमकुसुमकर्णपूरप्रभासेक-
लोहितायमानकपोलभित्तिना रुधिरताम्बूलारुणिताधरपुटेन भृकुटिकुटिलबभ्रुणा रक्तनयनेन
मुखेन कुसुम्मैपाटलितदुकूलकलितया च देहलतया महाकालाभिसारिकावेशविभ्रमं विव-
तीम्, संपिण्डितनीलगुग्गुलधूपधूमाहणी कृताभिश्च प्रचलन्तीभिर्गर्भगृहदीपिकालताभिर-
वशादाह --शिरश्छेदेति । शिरश्छेदानन्तरं लमं केशानां जालकं समूहो येष्वेतादृशानामिव प्रभाभिः
कान्तिभिर्बद्धो बहलो निबिडो योऽन्धंकार स्वस्थ भावस्तत्ता तथा पातालगृहवासिनीमिवोपलक्ष्य-
आणां दृश्यमानाम । रक्तेति । रक्तचन्दनेन पत्राङ्गेन खचिता व्याप्ताः स्फुरन्तो दीप्यमाना
फलपल्लवा स्यैः (स्तैः) कलितैः सहितैर्बिल्वाः श्रीफलास्तेषां पत्रदामभिः । वर्तुलत्व साम्यादाह - बालकेति ।
बालकाः शिशवस्तेषां सुण्डानां शिरसां प्रालम्बंरित्र ऋजुलम्बिपुष्पदामभिरिव कृतं मण्डनं यया सा ताम् ।
स्वाभाविकं तु कदम्ब केसरं कपिशमत आह-शोणितेति । शोणितेन ताम्रा रका ये कदम्बस्तबका नीप-
गुच्छकास्तैः कृतमर्चेनं पूजनं येषां तैरङ्गैर्हस्खपादादिभिः । शोणितरक्तनी पगुच्छस्य रोमोद्गमसादृश्यं वर्णयन्नाह -
पशुपहारेति । पशूनामुपहारे बलिविधाने पटहानां दुन्दुमीनां यत्पटुरटितं स्पष्टशब्दितं तेन यो रसः ।
श्रोतुरिति शेषः । तेनोल्लसिता उल्लासं प्राप्ता रोमाचा रोमहर्षणानि येषां तैरिव क्रूरतां रौद्रतामुद्वहन्तीं धारयन्तीम् ।
एतदर्थस्पष्टीकरणाय हेतुनाह -- चार्विति । चारुमनोहरो यश्वामीकरपट्टः सुवर्णपट्टतेन प्रावृतेनाच्छादितेन
ललाटेनालीकेन । कीदृशेन । शबरेति । शबरसुन्दरीभिभिल्लव निताभी रचिता विहिताः । सिन्दूरस्य नागजस्य
तिलकबिन्दवो गस्तित्तेन । तथा मुखेन वदनेन । अथ मुखं विशिनटि -- दाडिमेति । दाडिमः करकस्वस्य
कुसुमं पुष्पं तस्य कर्णपूर तस्य प्रभा कान्तिस्तस्याः ऐक संपर्कखेन लोहितायमाना कपोलभित्तिर्यसिंखत्तेन ।
रुधिरेति । रुधिरपानलक्षणं यत्ताम्बूलं तेनारुणितोऽधरपुटो यसिंस्तत्तेन । भृकुटीति । भृकुटिर्मुकुटि-
स्तया कुटिले बके बभ्रुणी यस्मितत्तेन । रतेति । रक्त लोहिते नयने नेत्रे यमितत्तेन । पुनः कया । देह-
लतया । सरलत्वाल्लतासाम्यम् । यद्वा एतेन सौकुमार्यातिशयो वर्णितः । कीदृश्या । कुसुम्भेन कमलोत्तरेण पा
टलितं श्वेतरक्कीभूतं यदुकूलं क्षौमं तेन कलितया सहितया देहलतया । महाकालो मुद्रस्तस्याभिसारिकाया वेषवि-
भ्रमं नेपथ्यविलासं बिभ्रतीं धारयन्तीम्। संपिण्डितेति । संपिण्डितः पुञ्जीकृतो यो नीलगुग्गुलुः पलंकषत स्थ
43
टिप्प० - 1 बिल्वपत्राणां मालासु मध्ये मध्ये रक्तचन्दनरञ्जिवानि बिल्व फलान्यपि प्रोतानि, यस
एवं प्रतीयते यद् बालकमुण्डानां माला परिहिता स्यादित्याशयः । 2 बणी अर्थात् पिङ्गलवर्णे, के ? इति
विशेष्याभावादच्छुद्धोयं पाठः । 'अकुटिकुटिलबभ्रुनयनेन' इत्येव पाठः । भ्रूभङ्गेन कुटिले, बभ्रुणी पिङ्गल
वर्णे च नयने यस्मिन् इति तदर्थः । 3. गुग्गुल - धूपधूमेन अरुणवर्णीकृता गर्भगृहस्थ दीपिकालताः
( दीपशिखा वायुवशालम्बाकारा भवन्ति, अब एक लतायिताः ता भङ्गुलय इव दृश्यन्त इत्युत्प्रेक्षा )
वायुवशारकम्पन्ते वाश्चैवसुस्प्रेक्ष्यन्ते यत् शोमतलवोहिताभिरङ्गुलिभिषेनमहिषं तर्जयतीव भगवती
चण्डिका । तर्जनं हि कम्पमनासिर बुलिभिर्भवत्येव । दोषश्च वनमहिषस्थ - त्रिशूलदण्डे स्व (महिष) कण्ठ-
पीठस्य कण्डूयनमिति सर्वस्वाशयः । नीलस्थापि गुग्गुलु धूपयो धूमस्य दीपिकाभिः संयोगे अयणनणों
जायते, संयोगवैचित्र्यात् । चूर्णहरिद्रयोः संयोगे यथाऽरुणवर्णः ।
पाठा०-१ कलापानाम् २ असिपरशु. ३ बहलबद्ध. ४ पातालगुहा. ५ स्फुरत्फलक. ६ बिखदामभिः
७ कृतमण्डलाम्. ८ आताम्र 3 अविरत पशूपहार पटहपटुरचितर सोन्नम्भितरोमान्चेः. १० दाडिमी, ११ अकुटि-
कुटिलभ्रूणा रक्तनयनेन; अकुटिकुटिलन अनयनेन. १२ पाटलितमुखद्कूल.
कादम्बरी ।
न्वानां च शिरश्छेदलमकेशजालकानामिव पेरशुपट्टिशप्रभृतीनां जीष विशसनश स्राणां प्रभाभि-
बद्धबहलान्धकारतया पातालगृहवासिनीमिवोपलक्ष्यमाणाम, रक्तचन्दनखचितरफुरत्फलपल्ल-
बकलितैश्च बिल्वपत्रदामभिर्बालकसुण्डप्रालम्बैरित्र कृतमण्डनाम्, शोणिततात्र कदम्बस्तबक-
कृतार्चनैश्च पेशूपहारपट इपटुरटितर सोल्लसित रोमारिवाङ्गैः क्रतामुद्रहन्तीम्, चारुचामीकर-
पट्टप्रावृतेन च लड़ाटेन शबरसुन्दरीरचितसिन्दूर तिलकविन्दुना दांडिमकुसुमकर्णपूरप्रभासेक-
लोहितायमानकपोलभित्तिना रुधिरताम्बूलारुणिताधरपुटेन भृकुटिकुटिलबभ्रुणा रक्तनयनेन
मुखेन कुसुम्मैपाटलितदुकूलकलितया च देहलतया महाकालाभिसारिकावेशविभ्रमं विव-
तीम्, संपिण्डितनीलगुग्गुलधूपधूमाहणी कृताभिश्च प्रचलन्तीभिर्गर्भगृहदीपिकालताभिर-
वशादाह --शिरश्छेदेति । शिरश्छेदानन्तरं लमं केशानां जालकं समूहो येष्वेतादृशानामिव प्रभाभिः
कान्तिभिर्बद्धो बहलो निबिडो योऽन्धंकार स्वस्थ भावस्तत्ता तथा पातालगृहवासिनीमिवोपलक्ष्य-
आणां दृश्यमानाम । रक्तेति । रक्तचन्दनेन पत्राङ्गेन खचिता व्याप्ताः स्फुरन्तो दीप्यमाना
फलपल्लवा स्यैः (स्तैः) कलितैः सहितैर्बिल्वाः श्रीफलास्तेषां पत्रदामभिः । वर्तुलत्व साम्यादाह - बालकेति ।
बालकाः शिशवस्तेषां सुण्डानां शिरसां प्रालम्बंरित्र ऋजुलम्बिपुष्पदामभिरिव कृतं मण्डनं यया सा ताम् ।
स्वाभाविकं तु कदम्ब केसरं कपिशमत आह-शोणितेति । शोणितेन ताम्रा रका ये कदम्बस्तबका नीप-
गुच्छकास्तैः कृतमर्चेनं पूजनं येषां तैरङ्गैर्हस्खपादादिभिः । शोणितरक्तनी पगुच्छस्य रोमोद्गमसादृश्यं वर्णयन्नाह -
पशुपहारेति । पशूनामुपहारे बलिविधाने पटहानां दुन्दुमीनां यत्पटुरटितं स्पष्टशब्दितं तेन यो रसः ।
श्रोतुरिति शेषः । तेनोल्लसिता उल्लासं प्राप्ता रोमाचा रोमहर्षणानि येषां तैरिव क्रूरतां रौद्रतामुद्वहन्तीं धारयन्तीम् ।
एतदर्थस्पष्टीकरणाय हेतुनाह -- चार्विति । चारुमनोहरो यश्वामीकरपट्टः सुवर्णपट्टतेन प्रावृतेनाच्छादितेन
ललाटेनालीकेन । कीदृशेन । शबरेति । शबरसुन्दरीभिभिल्लव निताभी रचिता विहिताः । सिन्दूरस्य नागजस्य
तिलकबिन्दवो गस्तित्तेन । तथा मुखेन वदनेन । अथ मुखं विशिनटि -- दाडिमेति । दाडिमः करकस्वस्य
कुसुमं पुष्पं तस्य कर्णपूर तस्य प्रभा कान्तिस्तस्याः ऐक संपर्कखेन लोहितायमाना कपोलभित्तिर्यसिंखत्तेन ।
रुधिरेति । रुधिरपानलक्षणं यत्ताम्बूलं तेनारुणितोऽधरपुटो यसिंस्तत्तेन । भृकुटीति । भृकुटिर्मुकुटि-
स्तया कुटिले बके बभ्रुणी यस्मितत्तेन । रतेति । रक्त लोहिते नयने नेत्रे यमितत्तेन । पुनः कया । देह-
लतया । सरलत्वाल्लतासाम्यम् । यद्वा एतेन सौकुमार्यातिशयो वर्णितः । कीदृश्या । कुसुम्भेन कमलोत्तरेण पा
टलितं श्वेतरक्कीभूतं यदुकूलं क्षौमं तेन कलितया सहितया देहलतया । महाकालो मुद्रस्तस्याभिसारिकाया वेषवि-
भ्रमं नेपथ्यविलासं बिभ्रतीं धारयन्तीम्। संपिण्डितेति । संपिण्डितः पुञ्जीकृतो यो नीलगुग्गुलुः पलंकषत स्थ
43
टिप्प० - 1 बिल्वपत्राणां मालासु मध्ये मध्ये रक्तचन्दनरञ्जिवानि बिल्व फलान्यपि प्रोतानि, यस
एवं प्रतीयते यद् बालकमुण्डानां माला परिहिता स्यादित्याशयः । 2 बणी अर्थात् पिङ्गलवर्णे, के ? इति
विशेष्याभावादच्छुद्धोयं पाठः । 'अकुटिकुटिलबभ्रुनयनेन' इत्येव पाठः । भ्रूभङ्गेन कुटिले, बभ्रुणी पिङ्गल
वर्णे च नयने यस्मिन् इति तदर्थः । 3. गुग्गुल - धूपधूमेन अरुणवर्णीकृता गर्भगृहस्थ दीपिकालताः
( दीपशिखा वायुवशालम्बाकारा भवन्ति, अब एक लतायिताः ता भङ्गुलय इव दृश्यन्त इत्युत्प्रेक्षा )
वायुवशारकम्पन्ते वाश्चैवसुस्प्रेक्ष्यन्ते यत् शोमतलवोहिताभिरङ्गुलिभिषेनमहिषं तर्जयतीव भगवती
चण्डिका । तर्जनं हि कम्पमनासिर बुलिभिर्भवत्येव । दोषश्च वनमहिषस्थ - त्रिशूलदण्डे स्व (महिष) कण्ठ-
पीठस्य कण्डूयनमिति सर्वस्वाशयः । नीलस्थापि गुग्गुलु धूपयो धूमस्य दीपिकाभिः संयोगे अयणनणों
जायते, संयोगवैचित्र्यात् । चूर्णहरिद्रयोः संयोगे यथाऽरुणवर्णः ।
पाठा०-१ कलापानाम् २ असिपरशु. ३ बहलबद्ध. ४ पातालगुहा. ५ स्फुरत्फलक. ६ बिखदामभिः
७ कृतमण्डलाम्. ८ आताम्र 3 अविरत पशूपहार पटहपटुरचितर सोन्नम्भितरोमान्चेः. १० दाडिमी, ११ अकुटि-
कुटिलभ्रूणा रक्तनयनेन; अकुटिकुटिलन अनयनेन. १२ पाटलितमुखद्कूल.