कादम्बरी /45
This page has not been fully proofread.
कादम्बरी ।
सिन्दूरसंध्यायमानस लिलयोन्मदकलहंसकुलकोलाहलमुखरीकृतकूलया
विदिशाभिधाना नगरी राजधान्यासीत् ।
१२
[ कथामुखे-
नेत्रेवत्या परिगता
स तस्यामवजिताशेषभुवनमण्डलतया विगतराज्य चिन्ताभारनिर्वृतः, द्वीपान्तरागतानेकभू-
मिपालमौलिमालालालितचरणयुगलो वलयमिव लीलया भुजेन भुवनभारमुद्वहन, अमरगुरु-
मपि प्रज्ञयोपहसद्भिरनेक कुल क्रमागतैर सकृदालोचित नीतिशा त्रनिर्मलम नोभिरलुब्धैः सिग्धैः
प्रबुद्धैश्चमात्यैः परिवृतः, समानवयोविद्यालंकारैरनेक मूर्धाभिषिक्त पार्थिव कुलोद्गतैर खिलकला-
कलापालोचन कठोरमतिभिरतिप्रगल्भैः कालविद्भिः प्रभावानुरक्तहृदयैरप्राम्योपैहासकुशलैरि-
तेषामास्फालनेनाघातेन जर्जरिताः क्षीणा ऊर्मिमालाः कल्लोलपङ्कयो यस्याः सा तथा तथा । अत्र कुचाना-
मतिकाठिन्यं व्यङ्ग्यम् । जलेति । जलं पानीयं तस्यावगाहनमवलोडनं तदर्थमागताः समायाता जयकुञ्जराः
परदलदलनसमर्था हस्तिनस्तेषां कुम्भाः शिरः पिण्डाः तेषु शोभाकृद्यत्सिन्दूरं नागजं तेन संध्यायमानं संध्याव-
दारक्तं सलिलं जलं यस्याः सा तथा तया । उन्मदेति । उन्मदानां प्रबलमदानां कलहंसानां कादम्बानां
यानि कुलानि तेषां यः कोलाहलोऽनभिव्यक्तध्वनिस्तेन मुखरीकृतं प्रतिध्वनियुक्तं कूलं सैकतं यस्याः
सा तथा तया । अत्र विस्तृतकमलस्वच्छपानीयादि व्यङ्ग्यम् । किमभिधाना राजधानीत्याशयेनाह-
विदिशेति । विदिशेत्यभिधानं यस्याः सा तथा ।
स तस्यामिति । तस्यां नगर्या स राजातिचिरं बहुकालं प्रथम आद्ये वयस्यवस्थायां सुखं सातं यथा
स्यात्तथोवास वासं चक्र इत्यन्वयः । अथ राजानं विशेषयन्नाह — विगतेति । विगतो दूरीभूतो यो
राज्यचिन्ताभारस्तेन निर्वृतो निष्पन्न प्रयोजनः । तत्र हेतुमाह - अवजितेति । अवजितानि स्वायत्तीकृता-
न्यशेषाणि समग्राणि भुवनमण्डलानि येन तस्य भावस्तत्ता तया । द्वीपेति । एकस्माद्वीपादन्ये द्वीपा द्वीपा-
न्तराणि तेभ्य आगताः समायाता येऽनेके बहवो भूमिपाला राजानस्तेषां मौलयः किरीटानि शिरांसि वा
तेषां मालाः स्रजः पङ्कयो वा ताभिर्लालितं क्रीडितं चरणयुगलं पादयुग्मं यस्य स तथा । किं कुर्वन् । उद्वहन्नु-
पाटयन् (?) । किम् । भुवनभारं जगद्वीवधम् । केन । भुजेन बाहुना । किमिव । वलयमिव बाहुभूषण-
मिव । कया । लीलया क्रीडया । स्वल्पप्रयासेनेत्यर्थः । किंविशिष्टः सः । परीति । परिवृतः परिवेष्टितः ।
कैः । अमात्यैर्मन्त्रिभिः । 'अमात्यः सचिवो मन्त्री धीसखः' इति कोशः । किं कुर्वद्भिस्तैर्मन्त्रिभिः ।
उपहसद्भिरुपहास कुर्वद्भिः । कम् । अमरगुरुमपि बृहस्पतिमपि । कया । प्रज्ञया बुद्ध्या । अथ मन्त्रिणो
विशिनष्टि — अनेकेति । अनेके च ते कुलक्रमागताश्चानेककुलक्रमागताः । कुलपारम्पर्यागतैर्न त्वाधु-
निकैरित्यर्थः । असकृदिति । असकृन्निरन्तरमालोचितं निदिध्यासितं यन्नीतिशास्त्रं नृपोचिताचारबोधको
ग्रन्थस्तेन निर्मलानि स्वच्छानि मनांसि येषां ते तथा तैः । अलुब्धैरिति । अलुब्धैः अलोलुपैः
स्निग्धैर्वत्सलैः । 'स्निग्धस्तु वत्सलः' इति कोशः । प्रबुद्धैः पण्डितैः । पुनः किं कुर्वाणो नृपतिः ।
राजपुत्रैर्नृपतनयैः सह रममाण : क्रीडां कुर्वाणः । इतो राजपुत्रान्विशेषयन्नाह - आत्मन इति ।
आत्मनः स्वकीयस्य प्रतिबिम्बैरिव । प्रतिच्छायैरिव । सर्वदा तदनुयायित्वात् । समानैरिति ।
समानाः सदृशाः वयोवस्थाविशेषाः विद्याश्चतुर्दश प्रतीताः, अलंकारा विभूषणानि येषां ते तथा तैः ।
अनेकेति । अनेके सहस्रशो ये मूर्धाभिषिक्ताः कृताभिषेकाः पार्थिवा राजानस्तेषां कुलानि वंशास्तेभ्य
उद्गतैः प्रभवैः । अखिलेति । अखिलाः समग्रा याः कला विज्ञानानि तासां कलापाः समुदायास्तेषां
यदालोचनं विमर्शनं तेन कठोरा शास्त्रे दृढा मतिर्बुद्धियैषां ते तथा तैः । एतेन मन्त्रदाढ्य सूचितम् ।
अतीति । अतिप्रगल्भैः प्रतिभान्वितैः । 'प्रगल्भः प्रतिभान्विते' इति कोशः । कालेति । कालविद्भिः
पाठा० - १ मुखरित २ वेत्रवत्या सत्या; वेत्रवत्या सरिता. ३ महिला. ४ च, विजिता. ५ कुलोद्भूतैः.
६ प्रेमा, प्रेमभावा ७ परिहास.
सिन्दूरसंध्यायमानस लिलयोन्मदकलहंसकुलकोलाहलमुखरीकृतकूलया
विदिशाभिधाना नगरी राजधान्यासीत् ।
१२
[ कथामुखे-
नेत्रेवत्या परिगता
स तस्यामवजिताशेषभुवनमण्डलतया विगतराज्य चिन्ताभारनिर्वृतः, द्वीपान्तरागतानेकभू-
मिपालमौलिमालालालितचरणयुगलो वलयमिव लीलया भुजेन भुवनभारमुद्वहन, अमरगुरु-
मपि प्रज्ञयोपहसद्भिरनेक कुल क्रमागतैर सकृदालोचित नीतिशा त्रनिर्मलम नोभिरलुब्धैः सिग्धैः
प्रबुद्धैश्चमात्यैः परिवृतः, समानवयोविद्यालंकारैरनेक मूर्धाभिषिक्त पार्थिव कुलोद्गतैर खिलकला-
कलापालोचन कठोरमतिभिरतिप्रगल्भैः कालविद्भिः प्रभावानुरक्तहृदयैरप्राम्योपैहासकुशलैरि-
तेषामास्फालनेनाघातेन जर्जरिताः क्षीणा ऊर्मिमालाः कल्लोलपङ्कयो यस्याः सा तथा तथा । अत्र कुचाना-
मतिकाठिन्यं व्यङ्ग्यम् । जलेति । जलं पानीयं तस्यावगाहनमवलोडनं तदर्थमागताः समायाता जयकुञ्जराः
परदलदलनसमर्था हस्तिनस्तेषां कुम्भाः शिरः पिण्डाः तेषु शोभाकृद्यत्सिन्दूरं नागजं तेन संध्यायमानं संध्याव-
दारक्तं सलिलं जलं यस्याः सा तथा तया । उन्मदेति । उन्मदानां प्रबलमदानां कलहंसानां कादम्बानां
यानि कुलानि तेषां यः कोलाहलोऽनभिव्यक्तध्वनिस्तेन मुखरीकृतं प्रतिध्वनियुक्तं कूलं सैकतं यस्याः
सा तथा तया । अत्र विस्तृतकमलस्वच्छपानीयादि व्यङ्ग्यम् । किमभिधाना राजधानीत्याशयेनाह-
विदिशेति । विदिशेत्यभिधानं यस्याः सा तथा ।
स तस्यामिति । तस्यां नगर्या स राजातिचिरं बहुकालं प्रथम आद्ये वयस्यवस्थायां सुखं सातं यथा
स्यात्तथोवास वासं चक्र इत्यन्वयः । अथ राजानं विशेषयन्नाह — विगतेति । विगतो दूरीभूतो यो
राज्यचिन्ताभारस्तेन निर्वृतो निष्पन्न प्रयोजनः । तत्र हेतुमाह - अवजितेति । अवजितानि स्वायत्तीकृता-
न्यशेषाणि समग्राणि भुवनमण्डलानि येन तस्य भावस्तत्ता तया । द्वीपेति । एकस्माद्वीपादन्ये द्वीपा द्वीपा-
न्तराणि तेभ्य आगताः समायाता येऽनेके बहवो भूमिपाला राजानस्तेषां मौलयः किरीटानि शिरांसि वा
तेषां मालाः स्रजः पङ्कयो वा ताभिर्लालितं क्रीडितं चरणयुगलं पादयुग्मं यस्य स तथा । किं कुर्वन् । उद्वहन्नु-
पाटयन् (?) । किम् । भुवनभारं जगद्वीवधम् । केन । भुजेन बाहुना । किमिव । वलयमिव बाहुभूषण-
मिव । कया । लीलया क्रीडया । स्वल्पप्रयासेनेत्यर्थः । किंविशिष्टः सः । परीति । परिवृतः परिवेष्टितः ।
कैः । अमात्यैर्मन्त्रिभिः । 'अमात्यः सचिवो मन्त्री धीसखः' इति कोशः । किं कुर्वद्भिस्तैर्मन्त्रिभिः ।
उपहसद्भिरुपहास कुर्वद्भिः । कम् । अमरगुरुमपि बृहस्पतिमपि । कया । प्रज्ञया बुद्ध्या । अथ मन्त्रिणो
विशिनष्टि — अनेकेति । अनेके च ते कुलक्रमागताश्चानेककुलक्रमागताः । कुलपारम्पर्यागतैर्न त्वाधु-
निकैरित्यर्थः । असकृदिति । असकृन्निरन्तरमालोचितं निदिध्यासितं यन्नीतिशास्त्रं नृपोचिताचारबोधको
ग्रन्थस्तेन निर्मलानि स्वच्छानि मनांसि येषां ते तथा तैः । अलुब्धैरिति । अलुब्धैः अलोलुपैः
स्निग्धैर्वत्सलैः । 'स्निग्धस्तु वत्सलः' इति कोशः । प्रबुद्धैः पण्डितैः । पुनः किं कुर्वाणो नृपतिः ।
राजपुत्रैर्नृपतनयैः सह रममाण : क्रीडां कुर्वाणः । इतो राजपुत्रान्विशेषयन्नाह - आत्मन इति ।
आत्मनः स्वकीयस्य प्रतिबिम्बैरिव । प्रतिच्छायैरिव । सर्वदा तदनुयायित्वात् । समानैरिति ।
समानाः सदृशाः वयोवस्थाविशेषाः विद्याश्चतुर्दश प्रतीताः, अलंकारा विभूषणानि येषां ते तथा तैः ।
अनेकेति । अनेके सहस्रशो ये मूर्धाभिषिक्ताः कृताभिषेकाः पार्थिवा राजानस्तेषां कुलानि वंशास्तेभ्य
उद्गतैः प्रभवैः । अखिलेति । अखिलाः समग्रा याः कला विज्ञानानि तासां कलापाः समुदायास्तेषां
यदालोचनं विमर्शनं तेन कठोरा शास्त्रे दृढा मतिर्बुद्धियैषां ते तथा तैः । एतेन मन्त्रदाढ्य सूचितम् ।
अतीति । अतिप्रगल्भैः प्रतिभान्वितैः । 'प्रगल्भः प्रतिभान्विते' इति कोशः । कालेति । कालविद्भिः
पाठा० - १ मुखरित २ वेत्रवत्या सत्या; वेत्रवत्या सरिता. ३ महिला. ४ च, विजिता. ५ कुलोद्भूतैः.
६ प्रेमा, प्रेमभावा ७ परिहास.