कादम्बरी /428
This page has not been fully proofread.
कादम्बरी - चन्द्रापीडयोर्मिथोभावावेशः ] पूर्वभागः ।
३९५
कनविस्मयस्मेरं निश्चलनिषलक्षं चक्षुस्तस्मिन्सुचिरं पपात । लोचनप्रभाधवलितस्तु काद-
म्बरीदर्शन विह्वलोऽचल इव तैत्क्षणमराजत चन्द्रापीड: । दृड्डा चे प्रथमं रोमोद्गमः, ततो
भूषणरवः, तदनु कादम्बरी समुत्तस्थौ ।
अथ तस्याः कुसुमायुध एव स्वेदमजनयत्, ससंभ्रमोत्थानश्रमो व्यपदेशोऽभवत् ।
ऊरुकम्प एव गतिं रुरोध, नूपुररवाकृष्टहंसमण्डलमपँयशो लेभे । 'निःश्वासप्रवृत्तिरेवांशुकं चलं
चकार, चामरानिलो निमित्ततां ययौ । अन्तःप्रविष्टेचन्द्रापीड स्पर्शलोभनव निपपात हृदये
हस्तः, स एव करः स्तनावरणव्याजो बभूव । आनन्द एवाश्रुजलमपातयत्, चलितकर्णाव-
तंसकुसुमरजो व्याजमासीत् । लज्जैव वक्तुं न ददौ, मुखकमलपरिमलागतालिवृन्दं द्वारताम-
गात् । मदनशरप्रथमप्रहारवेदनैव सीत्कारमकरोत् कुसुमप्रकरकेतकीकण्टकक्षतिः साधा-
सुचिरं पपात । लोचनेति । लोचनप्रभा नेत्रकान्तिः । कादम्बर्या इति शेषः । तया धवलितः शुश्रीकृतः
कादम्बर्या दर्शन सम्यक्तया विलोकनं तत्र विह्वलो व्याकुलोऽचल इव पर्वत इव तत्क्षणं तस्मिन्समये चन्द्रापी-
डोडराजताशोभत । तत्र निश्चलत्वसाम्यात्पर्वतानुमानमित्यर्थः । एवमुभयोर्लोचनविषयतां प्राप्तयोर्विशेषोत्तया
विभावना वा व्यभिचारिभावा अनुभावाश्च वक्तुमुपक्रमते - हृष्ट्वेति । दृष्ट्वा विलोक्य प्रथममादी रोमोद्गमो
रोमाञ्चः समभूत् । तदुक्तमन्यत्र – 'अपूर्वप्रियदर्शने । बभन्नङ्गेषु रोमाञ्चः' इति । ततो भूषणरव आभरणसिजि -
तम् । तदनु तदनन्तरं कादम्बरी समुत्तस्थावुत्थितवती ।
-
अधेति समुस्थानानन्तरं तस्याः कादम्बर्याः कुसुमायुध एव वेदमजनयत् । सर्वोऽप्ययं प्रपञ्चञ्चन्द्रापीडविष -
यकः कादम्बर्या मनस्युत्कण्ठानिवृत्त्यतिशय प्रतिपादनपरश्च । एतदेव स्पष्टयन्नाह - ससंभ्रमेति । संभ्रमेण स-
हवर्तमानं ससंभ्रमं यदुत्थानं तस्माद्यः श्रमः खेदः स एव व्यपदेशो मिषं तत्राभवत् । ससंभ्रमोत्थानश्रमादेव मम
खेदोऽभूदिति व्याजं कृतवतीत्यर्थः । ऊरुकम्प एवं गतिं गमनं रुरोध रुन्धितवान् । नूपुरे पादकटके तयो रवः
शब्दस्तेनाकृष्टमाकर्षितं यद्धंसमण्डलं तदपयशोऽपकीर्ति लेभे प्राप । मगतिनिरोधकृत् हंसमण्डलमिति सखीजने -
प्वपभ्राजन्यं कृतवतीत्यर्थः । निःश्वासेति । निःश्वासानामेतनानां प्रवृत्तिरेव प्रवर्तनमेवांशुकं वस्त्रं चलं कम्प्रे
चकार । चामरेति । चामरानिलो वालव्यजनपदनो निमित्ततां कारणतां ययौ । चामरानिलेन मदंशुकं चा-
लितमित्युक्तवतीत्यर्थः । अन्तरिति । अन्तःप्रविष्टो यश्चन्द्रापीडस्तस्य स्पर्शलोभेनैव हृदये हस्तः करो निप-
पात निपतितो बभूव । स एवेति । स एव कैरो हस्तः स्तनावरणस्य कुचाच्छादनस्य व्याजो मिषं बभूव ।
स्तनावरणार्थं हस्तो दत्त इत्यन्येषां चेष्टया ज्ञापितवतीत्यर्थः । आनन्द एवेति । आनन्द एव प्रमोद एवाश्रु-
जलं नेत्रजलमपातयत्पातितवान् । चलितेति । चलितं कम्पितं यत्कर्णावतंसकुसुमं तस्य रजः परागस्तदेव
व्याजो मिषमासीत् । कर्णावतंसरजः पातान्मम नेत्रयोर्जलच्युतिरभूदिति ज्ञापितवतीत्यर्थः । लजैवेति । लज्जैव
त्रपैव वक्तुं कथयितुं न ददौ । मुखेति । मुखमेव कमलं तस्य यः परिमलस्तस्मादागतं प्राप्तं यदलिवृन्दं भ्रमरसमै
हपटलं द्वारतामगादगमत् । भ्रमरैर्निरुद्धवदना मौनं कृतवतीति सख्या ज्ञातव्या । मदनेति । मदनशरस्य यः
प्रथमप्रहार आद्याभिघातस्तस्य वेदनैव व्यथैव सीत्कारं शब्दविशेषमकरोत् । कुसुमेति । कुसुमप्रकरेषु यः
केतकीकण्टकस्तस्माद्या क्षतिः प्रघातः सा साधारणतां निमित्ततामवाप प्राप । केतकीकण्टकाभिघातेना नया
टिप्प० - 1 द्वितीयया तात्पर्यम् । 2 ' स एव स्तनावरणग्याजः' इत्येव पाठः, सर्वनाम्न्ना परामृष्टत्वे
पुनरुक्तिर्न बाणोचिता । 3 अनयोरेकतर एव प्रयोज्य आसीत् ।
●
पाठा० - १ नयनम्. २ बल. ३ क्षणम्. ४ च तं प्रथमम्. ५ व्यपदेशेन ६ स्तम्भ ७ अयशः.
एव; निश्वासप्रवृद्धिरेव. ९ चन्द्रापीडस्य १० स्तनावरणम्. १९ ग्याज आसीत् ; व्यपदेशतामयासीत्.
८ निश्वास
३९५
कनविस्मयस्मेरं निश्चलनिषलक्षं चक्षुस्तस्मिन्सुचिरं पपात । लोचनप्रभाधवलितस्तु काद-
म्बरीदर्शन विह्वलोऽचल इव तैत्क्षणमराजत चन्द्रापीड: । दृड्डा चे प्रथमं रोमोद्गमः, ततो
भूषणरवः, तदनु कादम्बरी समुत्तस्थौ ।
अथ तस्याः कुसुमायुध एव स्वेदमजनयत्, ससंभ्रमोत्थानश्रमो व्यपदेशोऽभवत् ।
ऊरुकम्प एव गतिं रुरोध, नूपुररवाकृष्टहंसमण्डलमपँयशो लेभे । 'निःश्वासप्रवृत्तिरेवांशुकं चलं
चकार, चामरानिलो निमित्ततां ययौ । अन्तःप्रविष्टेचन्द्रापीड स्पर्शलोभनव निपपात हृदये
हस्तः, स एव करः स्तनावरणव्याजो बभूव । आनन्द एवाश्रुजलमपातयत्, चलितकर्णाव-
तंसकुसुमरजो व्याजमासीत् । लज्जैव वक्तुं न ददौ, मुखकमलपरिमलागतालिवृन्दं द्वारताम-
गात् । मदनशरप्रथमप्रहारवेदनैव सीत्कारमकरोत् कुसुमप्रकरकेतकीकण्टकक्षतिः साधा-
सुचिरं पपात । लोचनेति । लोचनप्रभा नेत्रकान्तिः । कादम्बर्या इति शेषः । तया धवलितः शुश्रीकृतः
कादम्बर्या दर्शन सम्यक्तया विलोकनं तत्र विह्वलो व्याकुलोऽचल इव पर्वत इव तत्क्षणं तस्मिन्समये चन्द्रापी-
डोडराजताशोभत । तत्र निश्चलत्वसाम्यात्पर्वतानुमानमित्यर्थः । एवमुभयोर्लोचनविषयतां प्राप्तयोर्विशेषोत्तया
विभावना वा व्यभिचारिभावा अनुभावाश्च वक्तुमुपक्रमते - हृष्ट्वेति । दृष्ट्वा विलोक्य प्रथममादी रोमोद्गमो
रोमाञ्चः समभूत् । तदुक्तमन्यत्र – 'अपूर्वप्रियदर्शने । बभन्नङ्गेषु रोमाञ्चः' इति । ततो भूषणरव आभरणसिजि -
तम् । तदनु तदनन्तरं कादम्बरी समुत्तस्थावुत्थितवती ।
-
अधेति समुस्थानानन्तरं तस्याः कादम्बर्याः कुसुमायुध एव वेदमजनयत् । सर्वोऽप्ययं प्रपञ्चञ्चन्द्रापीडविष -
यकः कादम्बर्या मनस्युत्कण्ठानिवृत्त्यतिशय प्रतिपादनपरश्च । एतदेव स्पष्टयन्नाह - ससंभ्रमेति । संभ्रमेण स-
हवर्तमानं ससंभ्रमं यदुत्थानं तस्माद्यः श्रमः खेदः स एव व्यपदेशो मिषं तत्राभवत् । ससंभ्रमोत्थानश्रमादेव मम
खेदोऽभूदिति व्याजं कृतवतीत्यर्थः । ऊरुकम्प एवं गतिं गमनं रुरोध रुन्धितवान् । नूपुरे पादकटके तयो रवः
शब्दस्तेनाकृष्टमाकर्षितं यद्धंसमण्डलं तदपयशोऽपकीर्ति लेभे प्राप । मगतिनिरोधकृत् हंसमण्डलमिति सखीजने -
प्वपभ्राजन्यं कृतवतीत्यर्थः । निःश्वासेति । निःश्वासानामेतनानां प्रवृत्तिरेव प्रवर्तनमेवांशुकं वस्त्रं चलं कम्प्रे
चकार । चामरेति । चामरानिलो वालव्यजनपदनो निमित्ततां कारणतां ययौ । चामरानिलेन मदंशुकं चा-
लितमित्युक्तवतीत्यर्थः । अन्तरिति । अन्तःप्रविष्टो यश्चन्द्रापीडस्तस्य स्पर्शलोभेनैव हृदये हस्तः करो निप-
पात निपतितो बभूव । स एवेति । स एव कैरो हस्तः स्तनावरणस्य कुचाच्छादनस्य व्याजो मिषं बभूव ।
स्तनावरणार्थं हस्तो दत्त इत्यन्येषां चेष्टया ज्ञापितवतीत्यर्थः । आनन्द एवेति । आनन्द एव प्रमोद एवाश्रु-
जलं नेत्रजलमपातयत्पातितवान् । चलितेति । चलितं कम्पितं यत्कर्णावतंसकुसुमं तस्य रजः परागस्तदेव
व्याजो मिषमासीत् । कर्णावतंसरजः पातान्मम नेत्रयोर्जलच्युतिरभूदिति ज्ञापितवतीत्यर्थः । लजैवेति । लज्जैव
त्रपैव वक्तुं कथयितुं न ददौ । मुखेति । मुखमेव कमलं तस्य यः परिमलस्तस्मादागतं प्राप्तं यदलिवृन्दं भ्रमरसमै
हपटलं द्वारतामगादगमत् । भ्रमरैर्निरुद्धवदना मौनं कृतवतीति सख्या ज्ञातव्या । मदनेति । मदनशरस्य यः
प्रथमप्रहार आद्याभिघातस्तस्य वेदनैव व्यथैव सीत्कारं शब्दविशेषमकरोत् । कुसुमेति । कुसुमप्रकरेषु यः
केतकीकण्टकस्तस्माद्या क्षतिः प्रघातः सा साधारणतां निमित्ततामवाप प्राप । केतकीकण्टकाभिघातेना नया
टिप्प० - 1 द्वितीयया तात्पर्यम् । 2 ' स एव स्तनावरणग्याजः' इत्येव पाठः, सर्वनाम्न्ना परामृष्टत्वे
पुनरुक्तिर्न बाणोचिता । 3 अनयोरेकतर एव प्रयोज्य आसीत् ।
●
पाठा० - १ नयनम्. २ बल. ३ क्षणम्. ४ च तं प्रथमम्. ५ व्यपदेशेन ६ स्तम्भ ७ अयशः.
एव; निश्वासप्रवृद्धिरेव. ९ चन्द्रापीडस्य १० स्तनावरणम्. १९ ग्याज आसीत् ; व्यपदेशतामयासीत्.
८ निश्वास