कादम्बरी /421
This page has not been fully proofread.
३८८
कादम्बरी ।
[ कथायाम्-
भरतिकोमलतया नखविवरेण वर्षन्तीसिरिव रुधिरधारावर्षमहुली मिरुपेताभ्यां क्षितितलता-
संगणमिव नखमणिमण्डलमुहद्भ्यां विद्रुमरसनदीमिव चरणाभ्यां प्रवर्तयन्तीम्, नूपुरमणि-
केरणचक्रवालेन गुरुनितम्बभर खिन्नोरुयुगल सहायतामिव कर्तुमुद्रच्छता स्पृश्यमानजघनभा-
म्, प्रजापतिदृढ निष्पीडितमध्यभागगलितं जघनशिलातलप्रतिघातालावण्यस्रोत इव
द्वेधागतमूरुद्वयं दधानाम्, सर्वतः प्रसारितदीर्घमयूखमण्डलेने यया परपुरुषदर्शन मिव रुँन्धता
कुतूहलेन विस्तार मिव तन्वता स्पर्शसुखेन रोमाञ्चमिव मुञ्चता काञ्चीदाना नितम्बविम्बस्य
वेरचितपरिवेषाम्, निपतितसकललोकहृदयभरेणेवातिगुरुनितम्बाम्, उन्नतकुचान्तरितमुख-
दुर्शनदुःखेनेव क्षीयमाणमध्यभागाम्, प्रजापतेः स्पृशतोऽतिसौकुमार्याद ङ्गुलिमुद्रामिव निमशां
वेवरेण नखान्तरेण रुधिरधारावर्षं वर्षन्तीभिरिव । किं कुर्वद्भ्यां पादाभ्याम् । क्षितितलतारागणमिव नखमणि-
अण्डलमुद्रहव्यासुद्दहनं कुर्वद्भ्याम् । अत्र वर्तुलत्वप्रकाशकत्वसाधर्म्यान्नखतारागणयोः साम्यं प्रदर्शितम् । विद्रुमं
हेमकन्दलस्तस्य यो रसस्तस्य नहीं तटिनीं चरणाभ्यां पादाभ्यां प्रवर्तयन्तीमिव विस्तारयन्तीमिव । नूपु-
ऐति । स्पृश्यमानः स्पर्शविषयीक्रियमाणो जघनभागो यस्याः सा ताम् । केन । नूपुरमणीनां पादकटकर लानां
किरणा दीधितयस्तेषां चक्रवालेन समूहेन । गुरुर्यो नितम्ब आरोहस्तस्य भरेण भारेण खिन्नं यदूरुयुगलं
सक्थिद्वन्द्वं तस्य सहायं साहाय्यं कर्तुमिवोद्गच्छतोर्ध्वं व्रजता । प्रजेति । प्रजापतिना ब्रह्मणा निर्माण व्याजेन
दृढं निष्पीडितो मर्दितो मध्यभागो मध्यप्रदेशस्तस्माद्गलितं च्युतं लावण्यस्रोत इव जघनशिलातलप्रति-
घाताद्विधागतमूरुद्वयं दधानां धारयन्तीम् । एतेन मध्यभागे कार्य शिलातलपदेन च जघने दृढलमगूढं
व्यज्यते । पुनः कीदृशीम् । काञ्चीदाना रशनादाना नितम्वबिम्बस्यारोहमण्डलस्य विरचितो निर्मितः
परिवेषः परिधिर्यस्याः सा ताम् । इतः काञ्चीदाम विशेषयवाह- सर्वत इति । सर्वतः समन्तात्प्रसारितं
विस्तारितं दीर्घमायतं मयूखमण्डल किरणसमूहो येन स तेन ईर्ष्यया स्पर्धया परपुरुषदर्शनमन्यनरा
वलोकनं रुन्धतेवावरोधं कुर्वतेव । अदृष्टपूर्यत्वात् । कुतूहलेन कौतुकेन विस्तारं विस्तीर्णतां तन्वतेव विस्ता
रयतेव । स्पर्श इति । स्पर्शसुखेन संश्लेषसातेन रोमाञ्चमिव रोमोद्गमिव मुञ्चता त्यजता । निपति •
तेति । हृद्यत्वान्निपतितानि सकललोकानां समग्रजनानां हृदयानि मानसानि तेषां भरेणेवातिगुरुर्गरी यात्रि-
तम्बो यस्याः सा ताम् । उन्नतेति । उन्नतावुचौ यौ कुचौ स्तनौ ताभ्यामन्तरितं व्यवहितं यन्मुखदर्शन-
माननवीक्षणं तस्य दुःखेनेव कृच्छ्रेणेव क्षीयमाणः क्षीणतां प्राप्यमाणो मध्यभागो यस्याः सा ताम् । मध्य-
भागस्या धरतान्मुखस्योपरिष्टात्तन्मध्ये कुचांन्तरालस्य विद्यमानत्वात्तथा दर्शनं न भवति, अङ्कुरितयौव-
नत्वात् । पूर्णे तु यौवने सर्वथा दर्शनं न भविष्यतीत्यतो दुःखेनेवेत्युक्तमिति भावः । प्रजापतेरिति ।
अतिसौकुमार्यात्स्पृशतः स्पर्श कुर्वतः प्रजापतेर्ब्रहह्मणोऽङ्गुलिमुद्रामिवावर्तिनीं निम्नगां नाभिमण्डल (न्तुं ) दकू -
टिप्प० -1 कोमल रक्तयोश्चरणयोररुणा प्रभा परितः प्रसरति अत एव तन्त्र विद्रुमरसनदीप्रवर्तनस्यो-
त्प्रेक्षा । चरणौ च अङ्गुलीभिर्युतौ, षङ्गुलयश्च चरणरागदीधितय इव, लावण्यंजलवेणिका इव, इत्यादिभिः
उत्प्रेक्षाभिर्वर्णिता इति 'चरणाभ्यां विद्रुमरसनदीमित्र प्रवर्तयन्तीम्' इति विशेषणवाक्यस्य निर्गलितोऽर्थः ।
2 भ्रमो वाsबोधो वा टीकाकृतः । काञ्चीदानः परितः प्रकाशकिरणाः प्रसृताः । अत एव तत्रोत्प्रेक्षा
क्रियते परपुरुषाणां दर्शनरोधार्थम् । किरणैरावरणे सति दर्शनं न भवति । 3 नाभिमण्डली मित्येव पाठः,
आवर्तिनी मिति स्त्रीविशेषणानुरोधात । आवर्तिनीमियस्य आवर्तवत् मध्यगर्तो यस्याखाहशीमित्यर्थः ।
पाठा • १ वमन्तीभिः २ अङ्गुलिभि: है सहायभू; सहायिताम् ४ प्रजापतिकरदृढ ५ लावण्यजलस्रोत.
६ निरुन्धता.
कादम्बरी ।
[ कथायाम्-
भरतिकोमलतया नखविवरेण वर्षन्तीसिरिव रुधिरधारावर्षमहुली मिरुपेताभ्यां क्षितितलता-
संगणमिव नखमणिमण्डलमुहद्भ्यां विद्रुमरसनदीमिव चरणाभ्यां प्रवर्तयन्तीम्, नूपुरमणि-
केरणचक्रवालेन गुरुनितम्बभर खिन्नोरुयुगल सहायतामिव कर्तुमुद्रच्छता स्पृश्यमानजघनभा-
म्, प्रजापतिदृढ निष्पीडितमध्यभागगलितं जघनशिलातलप्रतिघातालावण्यस्रोत इव
द्वेधागतमूरुद्वयं दधानाम्, सर्वतः प्रसारितदीर्घमयूखमण्डलेने यया परपुरुषदर्शन मिव रुँन्धता
कुतूहलेन विस्तार मिव तन्वता स्पर्शसुखेन रोमाञ्चमिव मुञ्चता काञ्चीदाना नितम्बविम्बस्य
वेरचितपरिवेषाम्, निपतितसकललोकहृदयभरेणेवातिगुरुनितम्बाम्, उन्नतकुचान्तरितमुख-
दुर्शनदुःखेनेव क्षीयमाणमध्यभागाम्, प्रजापतेः स्पृशतोऽतिसौकुमार्याद ङ्गुलिमुद्रामिव निमशां
वेवरेण नखान्तरेण रुधिरधारावर्षं वर्षन्तीभिरिव । किं कुर्वद्भ्यां पादाभ्याम् । क्षितितलतारागणमिव नखमणि-
अण्डलमुद्रहव्यासुद्दहनं कुर्वद्भ्याम् । अत्र वर्तुलत्वप्रकाशकत्वसाधर्म्यान्नखतारागणयोः साम्यं प्रदर्शितम् । विद्रुमं
हेमकन्दलस्तस्य यो रसस्तस्य नहीं तटिनीं चरणाभ्यां पादाभ्यां प्रवर्तयन्तीमिव विस्तारयन्तीमिव । नूपु-
ऐति । स्पृश्यमानः स्पर्शविषयीक्रियमाणो जघनभागो यस्याः सा ताम् । केन । नूपुरमणीनां पादकटकर लानां
किरणा दीधितयस्तेषां चक्रवालेन समूहेन । गुरुर्यो नितम्ब आरोहस्तस्य भरेण भारेण खिन्नं यदूरुयुगलं
सक्थिद्वन्द्वं तस्य सहायं साहाय्यं कर्तुमिवोद्गच्छतोर्ध्वं व्रजता । प्रजेति । प्रजापतिना ब्रह्मणा निर्माण व्याजेन
दृढं निष्पीडितो मर्दितो मध्यभागो मध्यप्रदेशस्तस्माद्गलितं च्युतं लावण्यस्रोत इव जघनशिलातलप्रति-
घाताद्विधागतमूरुद्वयं दधानां धारयन्तीम् । एतेन मध्यभागे कार्य शिलातलपदेन च जघने दृढलमगूढं
व्यज्यते । पुनः कीदृशीम् । काञ्चीदाना रशनादाना नितम्वबिम्बस्यारोहमण्डलस्य विरचितो निर्मितः
परिवेषः परिधिर्यस्याः सा ताम् । इतः काञ्चीदाम विशेषयवाह- सर्वत इति । सर्वतः समन्तात्प्रसारितं
विस्तारितं दीर्घमायतं मयूखमण्डल किरणसमूहो येन स तेन ईर्ष्यया स्पर्धया परपुरुषदर्शनमन्यनरा
वलोकनं रुन्धतेवावरोधं कुर्वतेव । अदृष्टपूर्यत्वात् । कुतूहलेन कौतुकेन विस्तारं विस्तीर्णतां तन्वतेव विस्ता
रयतेव । स्पर्श इति । स्पर्शसुखेन संश्लेषसातेन रोमाञ्चमिव रोमोद्गमिव मुञ्चता त्यजता । निपति •
तेति । हृद्यत्वान्निपतितानि सकललोकानां समग्रजनानां हृदयानि मानसानि तेषां भरेणेवातिगुरुर्गरी यात्रि-
तम्बो यस्याः सा ताम् । उन्नतेति । उन्नतावुचौ यौ कुचौ स्तनौ ताभ्यामन्तरितं व्यवहितं यन्मुखदर्शन-
माननवीक्षणं तस्य दुःखेनेव कृच्छ्रेणेव क्षीयमाणः क्षीणतां प्राप्यमाणो मध्यभागो यस्याः सा ताम् । मध्य-
भागस्या धरतान्मुखस्योपरिष्टात्तन्मध्ये कुचांन्तरालस्य विद्यमानत्वात्तथा दर्शनं न भवति, अङ्कुरितयौव-
नत्वात् । पूर्णे तु यौवने सर्वथा दर्शनं न भविष्यतीत्यतो दुःखेनेवेत्युक्तमिति भावः । प्रजापतेरिति ।
अतिसौकुमार्यात्स्पृशतः स्पर्श कुर्वतः प्रजापतेर्ब्रहह्मणोऽङ्गुलिमुद्रामिवावर्तिनीं निम्नगां नाभिमण्डल (न्तुं ) दकू -
टिप्प० -1 कोमल रक्तयोश्चरणयोररुणा प्रभा परितः प्रसरति अत एव तन्त्र विद्रुमरसनदीप्रवर्तनस्यो-
त्प्रेक्षा । चरणौ च अङ्गुलीभिर्युतौ, षङ्गुलयश्च चरणरागदीधितय इव, लावण्यंजलवेणिका इव, इत्यादिभिः
उत्प्रेक्षाभिर्वर्णिता इति 'चरणाभ्यां विद्रुमरसनदीमित्र प्रवर्तयन्तीम्' इति विशेषणवाक्यस्य निर्गलितोऽर्थः ।
2 भ्रमो वाsबोधो वा टीकाकृतः । काञ्चीदानः परितः प्रकाशकिरणाः प्रसृताः । अत एव तत्रोत्प्रेक्षा
क्रियते परपुरुषाणां दर्शनरोधार्थम् । किरणैरावरणे सति दर्शनं न भवति । 3 नाभिमण्डली मित्येव पाठः,
आवर्तिनी मिति स्त्रीविशेषणानुरोधात । आवर्तिनीमियस्य आवर्तवत् मध्यगर्तो यस्याखाहशीमित्यर्थः ।
पाठा • १ वमन्तीभिः २ अङ्गुलिभि: है सहायभू; सहायिताम् ४ प्रजापतिकरदृढ ५ लावण्यजलस्रोत.
६ निरुन्धता.