कादम्बरी /344
This page has not been fully proofread.
पुण्डरीकजन्मवृत्तान्तः ]
पूर्वभागः ।
३११
चिताः सर्वाः क्रियाः कृत्वा तस्य पुण्डरीकसंभवतया तदेव पुण्डरीक इति नाम चक्रे । प्र-
तिपादितव्रतं च तमागृहीत सकलविद्याकलापमकार्षीत् । सोऽयम् । इयं च सुरासुरैर्मध्यमा-
नाक्षीरसागरादुद्गतः पारिजातनामा पादपस्तस्य मञ्जरी । यथा चैषा व्रतविरुद्धमस्य श्रवण-
संसर्गमासादितवती तदपि कथयामि । अद्य चतुर्दशीति भगवन्तमम्बिकापतिं कैलासगतमु
पासितुममरलोकान्मया सह नन्दनवनसमीपेनाय मनुसरन्निर्गत्य साक्षान्मधुमासलक्ष्मीदत्तल-
लितहस्तावलम्बया बकुलमालिका
मेखलया कुसुमपल्लवप्रथिताभिराजानुलम्बिनीभिः कण्ठमा
लिकाभिर्निरन्तराच्छादित विग्रहया नवचूताङ्करकर्णपूरया पुष्पासवपानमत्तया वैनदेवतया
पारिजातकुसुम मञ्जरी मिमामादाय प्रणम्याभिहितः - 'भगवन, सकलत्रिभुवनदर्शनाभिरा-
मायास्तवाकृतेरस्याः सँदृशोऽयमलंकारः क्रियैताम् । इयमवतंसविलास दुर्ललितारोप्यतां
श्रवणशिखरम् । व्रजतु सफलतां जन्म पारिजातस्य' इत्येवमभिदधानां चायमात्मरूप-
स्तुतिबादत्रपावनमितलोचनस्तामनाहत्यैव गन्तुं प्रवृत्तः । मया तु तामनुयाम्तीमालोक्य 'को
कृत्वा विधाय । तस्येति । तस्य कुमारस्य पुण्डरीकं सिताम्भोजं तस्मात्संभव उत्पत्तिस्तस्य भावसत्ता तथा
तस्माद्धेतोरेव निश्चयेन पुण्डरीक इति नाम चक्रेऽभिधानं विदधे । कियत्कालानन्तरं स एव श्वेतकेतुः प्रतिपा
दितव्रतं दत्तवीक्षमा गृहीत सकलविद्याकलापं च तं कुमारमकार्षीत्कृतवान् । स कुमारोऽयं पुरोवर्ती दृश्यमानः ।
इयं चेति । सुरासुरैर्मथ्यमानाद्विलोज्यमानात्क्षीरसागराहुग्धाम्बुधेः पारिजातनामा पादपो वृक्ष उद्नंतो
निर्गतस्तस्येयं कर्णावतंसीकृता मञ्जरी । यथेति । येन प्रकारेणैषा मञ्जरी व्रतविरुद्धं नियमविरोध्यस्य श्रवण-
संसर्ग कर्णसंबन्धमासादितवती प्राप्तवती तदपि वृत्तं कथयामि निवेदयामि । अद्येति । चतुर्दशी शिव-
तिथिरिति हेतोरमरलोकात्स्वर्गलोकात् कैलासगतं रजताद्रिस्थितं भगवन्तं माहात्म्यवन्तमम्बिकापतिं गौरीनाथ-
मुपासितुं सेवितुं मया सह मत्सार्धम् । प्राप्तौ द्योत्यायां 'क्रोशेन क्रोशं वानुवाकोऽधीतः' इतिवत् । नन्दनवनस्य
समीपं समीपेन वानुसरन्गच्छन्निर्गत्य स्वस्थानाद्वहिरागत्य साक्षाद्वनदेवतयारण्याधिष्ठात्र्येमां मञ्जरीमादाय
गृहीत्वा प्रणम्य नमस्कृत्याभिहित उक्तः । अथ वनदेवतां विशिष्टि-मध्विति । मधुमासो वसन्तमा सस्तस्य
लक्ष्मीः श्रीस्तया दत्तो ललितो मनोहरो हस्तस्तस्यावलम्बो यस्याः सा तया । बकुलेति । बकुलः केसरस्तस्य
मालिका सक्सैव मेखला रहना यस्याः सा तया । कुसुमेति । कुसुमैश्च पल्लवैश्च प्रथिताभिर्गुम्फिताभिरा-
जानु आनलकीलं यावल्लम्बिनीभिः कण्ठमालिकाभिर्निगरणसग्भिर्निरन्तरमाच्छादित आवृतो विग्रहो यस्याः
सा तया । नवेति । नवः प्रत्यग्रो यश्वताकर आम्राङ्करस्तस्य कर्णपूरो यस्याः सा तया । पुष्पेति । पुष्पाणां
कुसुमानां य आसवो माधवकस्तस्य पानं तेन मत्तया क्षीबया । किमभिहित इत्याशयेनाह - भगवन्निति ।
हे भगवन् स्वामिन, प्रसीद प्रसन्नो भव । सकलेति । सकलं समग्रं यत्रिभुवनं तस्य दर्शनेऽवलोकनेऽभि
रामाया बन्धुराया अस्यास्तवाकृतेराकारस्य सदृशोऽनुरूपोऽलंकारः क्रियतां विधीयताम् । इयमिति ।
इयमवतंसविलास एव दुरधिगमं दुर्ललितं क्रीडितं यस्याः सैवंविधा मञ्जरी श्रवणशिखरं कर्णप्रान्तमारोप्यतां
स्थाप्यताम् । पारिजातस्य जन्मोत्पत्तिः सफलतां सार्थकतां व्रजतु गच्छतु । इत्येवं पूर्वोक्तप्रकारेणाभिदधानां
कथयन्तीम् । अयमिति । पुण्डरीकः । आत्मेति । आत्मनो यद्रूपं सौन्दर्थं तस्य स्तुतिवादः प्रशंसनं त
स्माया त्रपा लज़ा तयावनमिते नम्रीकृते लोचने नेत्रे येनैवंभूतस्तामनादृत्यैवानादरं कृत्वैव गन्तुं प्रवृत्ती
गमनायोद्यतोऽभूत् । मयेति । तां वनदेवतामनुय़ान्ती मनुव्रजन्तीमालोक्य निरीक्ष्य हे सखे हे मित्र, अस्या
टिप्प० -1 आगृहीतः शिक्षितः सकलविद्याकलापो येन तमित्यर्थः । 2 व्याकरणशानशून्योयं
वराकः । नित्यैव 'अपवर्गे तृतीया । 3 अवतंसबिलासेन दुर्ललिता ( धृष्टा, 'सिर चढी' इति भाषा ) ।
पाठा० -१ पारिजातकुसुम, नन्दनवन ३ सुसदृशः, तु सदृशः ० ४ प्रसादीक्रियताम्. ५ शिखरे, ६ विलोचन.
。
पूर्वभागः ।
३११
चिताः सर्वाः क्रियाः कृत्वा तस्य पुण्डरीकसंभवतया तदेव पुण्डरीक इति नाम चक्रे । प्र-
तिपादितव्रतं च तमागृहीत सकलविद्याकलापमकार्षीत् । सोऽयम् । इयं च सुरासुरैर्मध्यमा-
नाक्षीरसागरादुद्गतः पारिजातनामा पादपस्तस्य मञ्जरी । यथा चैषा व्रतविरुद्धमस्य श्रवण-
संसर्गमासादितवती तदपि कथयामि । अद्य चतुर्दशीति भगवन्तमम्बिकापतिं कैलासगतमु
पासितुममरलोकान्मया सह नन्दनवनसमीपेनाय मनुसरन्निर्गत्य साक्षान्मधुमासलक्ष्मीदत्तल-
लितहस्तावलम्बया बकुलमालिका
मेखलया कुसुमपल्लवप्रथिताभिराजानुलम्बिनीभिः कण्ठमा
लिकाभिर्निरन्तराच्छादित विग्रहया नवचूताङ्करकर्णपूरया पुष्पासवपानमत्तया वैनदेवतया
पारिजातकुसुम मञ्जरी मिमामादाय प्रणम्याभिहितः - 'भगवन, सकलत्रिभुवनदर्शनाभिरा-
मायास्तवाकृतेरस्याः सँदृशोऽयमलंकारः क्रियैताम् । इयमवतंसविलास दुर्ललितारोप्यतां
श्रवणशिखरम् । व्रजतु सफलतां जन्म पारिजातस्य' इत्येवमभिदधानां चायमात्मरूप-
स्तुतिबादत्रपावनमितलोचनस्तामनाहत्यैव गन्तुं प्रवृत्तः । मया तु तामनुयाम्तीमालोक्य 'को
कृत्वा विधाय । तस्येति । तस्य कुमारस्य पुण्डरीकं सिताम्भोजं तस्मात्संभव उत्पत्तिस्तस्य भावसत्ता तथा
तस्माद्धेतोरेव निश्चयेन पुण्डरीक इति नाम चक्रेऽभिधानं विदधे । कियत्कालानन्तरं स एव श्वेतकेतुः प्रतिपा
दितव्रतं दत्तवीक्षमा गृहीत सकलविद्याकलापं च तं कुमारमकार्षीत्कृतवान् । स कुमारोऽयं पुरोवर्ती दृश्यमानः ।
इयं चेति । सुरासुरैर्मथ्यमानाद्विलोज्यमानात्क्षीरसागराहुग्धाम्बुधेः पारिजातनामा पादपो वृक्ष उद्नंतो
निर्गतस्तस्येयं कर्णावतंसीकृता मञ्जरी । यथेति । येन प्रकारेणैषा मञ्जरी व्रतविरुद्धं नियमविरोध्यस्य श्रवण-
संसर्ग कर्णसंबन्धमासादितवती प्राप्तवती तदपि वृत्तं कथयामि निवेदयामि । अद्येति । चतुर्दशी शिव-
तिथिरिति हेतोरमरलोकात्स्वर्गलोकात् कैलासगतं रजताद्रिस्थितं भगवन्तं माहात्म्यवन्तमम्बिकापतिं गौरीनाथ-
मुपासितुं सेवितुं मया सह मत्सार्धम् । प्राप्तौ द्योत्यायां 'क्रोशेन क्रोशं वानुवाकोऽधीतः' इतिवत् । नन्दनवनस्य
समीपं समीपेन वानुसरन्गच्छन्निर्गत्य स्वस्थानाद्वहिरागत्य साक्षाद्वनदेवतयारण्याधिष्ठात्र्येमां मञ्जरीमादाय
गृहीत्वा प्रणम्य नमस्कृत्याभिहित उक्तः । अथ वनदेवतां विशिष्टि-मध्विति । मधुमासो वसन्तमा सस्तस्य
लक्ष्मीः श्रीस्तया दत्तो ललितो मनोहरो हस्तस्तस्यावलम्बो यस्याः सा तया । बकुलेति । बकुलः केसरस्तस्य
मालिका सक्सैव मेखला रहना यस्याः सा तया । कुसुमेति । कुसुमैश्च पल्लवैश्च प्रथिताभिर्गुम्फिताभिरा-
जानु आनलकीलं यावल्लम्बिनीभिः कण्ठमालिकाभिर्निगरणसग्भिर्निरन्तरमाच्छादित आवृतो विग्रहो यस्याः
सा तया । नवेति । नवः प्रत्यग्रो यश्वताकर आम्राङ्करस्तस्य कर्णपूरो यस्याः सा तया । पुष्पेति । पुष्पाणां
कुसुमानां य आसवो माधवकस्तस्य पानं तेन मत्तया क्षीबया । किमभिहित इत्याशयेनाह - भगवन्निति ।
हे भगवन् स्वामिन, प्रसीद प्रसन्नो भव । सकलेति । सकलं समग्रं यत्रिभुवनं तस्य दर्शनेऽवलोकनेऽभि
रामाया बन्धुराया अस्यास्तवाकृतेराकारस्य सदृशोऽनुरूपोऽलंकारः क्रियतां विधीयताम् । इयमिति ।
इयमवतंसविलास एव दुरधिगमं दुर्ललितं क्रीडितं यस्याः सैवंविधा मञ्जरी श्रवणशिखरं कर्णप्रान्तमारोप्यतां
स्थाप्यताम् । पारिजातस्य जन्मोत्पत्तिः सफलतां सार्थकतां व्रजतु गच्छतु । इत्येवं पूर्वोक्तप्रकारेणाभिदधानां
कथयन्तीम् । अयमिति । पुण्डरीकः । आत्मेति । आत्मनो यद्रूपं सौन्दर्थं तस्य स्तुतिवादः प्रशंसनं त
स्माया त्रपा लज़ा तयावनमिते नम्रीकृते लोचने नेत्रे येनैवंभूतस्तामनादृत्यैवानादरं कृत्वैव गन्तुं प्रवृत्ती
गमनायोद्यतोऽभूत् । मयेति । तां वनदेवतामनुय़ान्ती मनुव्रजन्तीमालोक्य निरीक्ष्य हे सखे हे मित्र, अस्या
टिप्प० -1 आगृहीतः शिक्षितः सकलविद्याकलापो येन तमित्यर्थः । 2 व्याकरणशानशून्योयं
वराकः । नित्यैव 'अपवर्गे तृतीया । 3 अवतंसबिलासेन दुर्ललिता ( धृष्टा, 'सिर चढी' इति भाषा ) ।
पाठा० -१ पारिजातकुसुम, नन्दनवन ३ सुसदृशः, तु सदृशः ० ४ प्रसादीक्रियताम्. ५ शिखरे, ६ विलोचन.
。