कादम्बरी /306
This page has not been fully proofread.
शिव-सिद्धायतनम् ]
पूर्वभागः ।
जलधरजेललुब्ध विप्रलब्धमुग्धचात कध्वानमुखरितत मालखण्डैः, इभकलभकोल्हूनपल्लववेल्लित-
लवलीवलयैः, ओबलीयमाननवयौवनमत्तैपारावतपक्षक्षेपपर्यस्तकुसुमस्त बकैः, तनुपवनकम्पि-
तकोमलकदलीदलवीजितैः, अविरलफलनिकरावनतना लिकेरवनैः, अकठोरपत्रपुट पूर्णेविटपि-
रः अनिवरितविगतुण्डखण्डितखर्जूरजालकैः, मदमुखरमयूरीमधुररवविराजिता-
29
न्तरैः, आकलितकलिकाकलापदन्तुरितैः, अन्तरान्तरा कैलासतरङ्गिणीतरङ्गित सिकतिलतल-
भूमिभागः, वनदेवताकरतलनिव हनियमलक्त कजललव सिक्तमिव किसलयनिकरमतिसुकुमार-
मुद्रह द्भिः, प्रन्थिपर्णप्रास मुंदितचमरीकुलनिषेवितमूलै कर्पूरागरुप्रायैः इन्द्रायुधैरिव घेना-
9
तेषां शिखराण्यप्राणि तैः शकलितानि खण्डितानि यानि फलानि तैः स्फीतैः स्फारैः । जलेति । जलधरो
मेघस्तस्य जलं पानीयं तत्र लुब्धा आसक्ता अथ च विप्रलब्धा वञ्चिता ये मुग्धचातका बप्पीहास्तेषां
ध्वानेन शब्देन मुखरितं वाचालितं तमालखण्डं तापिच्छवनं येषु तैः । एतेन तमालखण्डानां कृष्णवर्ण-
त्वेन जलधरभ्रमान्मुग्धचातकैः प्रार्थ्यत इति ध्वनितम् । इभेति । इभानां हस्तिनां कलभास्त्रिंशद
ब्दकाः । स्वार्थे कः । तैरुलूनाः खण्डिताः पवाः किसलयानि येषामेवंविधानि वेल्लितान्यान्दोलितानि
लवलीवलयानि येषु तैः । आलीयेति । आ समन्तालीयमाना अन्तः प्रविश्यमाना ये नवयौवनेन प्रत्यग्रता-
रुण्येन मत्ता उत्कटाः पारावताः कलरवास्तेषां पक्षक्षेपेण गरुद्विक्षेपेण पर्यस्ताः पतिताः कुसुमस्तबकाः
पुष्पगुच्छा येषां तैः । तन्विति । तनुपवनेन मन्दवायुना कम्पिता धूता याः कोमला मृदवः कदल्यो
रम्भास्तासां दलानि पत्राणि । 'पर्ण पत्र छदं दलम्' इति कोशः । तैवजितैः कृतवालव्यजनैः । अवि-
रलेति । अविरलान्यपेलवानि यानि फलानि तेषां निकरः समूहस्तेनावनतानि नमितानि नालिकेरव-
नानि लाङ्गलीखण्ड । नि येषु तैः । अकठोरेति । अकठोराणि मृदूनि पत्रपुढानि येषामेवंविधा ये पूगविट-
पिनः क्रमुकवृक्षास्तैः परिवृतैः परिवेष्टितैः । अनिवेति । अनिवारिता अनिषिद्धा ये विहगाः पक्षिणस्तेषां
तुण्डानि मुखानि तैः खण्डितानि शकलीकृतानि पिण्डखर्जूरजालकानि प्रसिद्धानि येषु तैः । मदेति ।
देन गर्वेण ऋतुविशेषजनितबलभरेण वा मुखरा वाचाला या मयूर्यो नीलकण्ठयोषितस्तासां यो मधुरो
मिष्टो रवः शब्दस्तेन विराजितान्यन्तराणि मध्यानि येषां तैः । आकलीति । आकलिताः प्रादुर्भूता याः
कलिकाः कोरकाः । 'कलिका कोरकोऽस्त्रियाम्' इति कोशः । तस्याः कलापः संघात तुर-
।
।
रुन्नतैः । कैलासेति । कैलासस्य रजतारन्तरान्तरा । मध्ये मध्य इत्यर्थः । यास्तरङ्गिण्यो नद्यस्तासां
तरँङ्गितेन भङ्गितेन सिकतिलो वालुकितस्तलभूमिभागोऽधःप्रदेशो येषां तैः । किं कुर्वद्भिः पादपैर्वृक्षैः । अतिसु
कुमारमतिमृदु किसलय निकरं पल्लवसमूहमुद्वहद्भिर्धारयद्भिः । रक्तत्वसादृश्यात्तदेव विशेषयन्नाह - वनेति ।
वनदेवतानामरण्याधिष्ठात्रीणां करतलनिवहनिभमिव हस्ततलसमूहसदृशमिव । अलेति । अलक्तको याव-
कस्तस्य जललवैः सिक्तमिव च । ग्रन्थीति । ग्रन्थिपूर्ण शुकम् । 'ग्रन्थिपर्ण शुकं बर्हम्' इत्य-
मरः । तस्य ग्रासेन मुदितानि हर्षितानि यानि चमरीकुलानि वनोद्भवगोसमूहानि तैर्निषेवितानि सेवितानि
मूलानि बुध्नानि येषां तैः । कर्पूरेति । कर्पूरा अन्तर्गर्भितघनसारवृक्षाः अगरवो राजाहर्हाः प्रायो बाहुल्येन
विद्यन्ते येषु तैः । इन्द्रेति । इन्द्रायुधानीन्द्रधनूंषि तैरिव । उभयोः साम्यमाह - घनेति । घनं निबिडमव
>
२७३
टिप्प० - 1 इदमपि चापल्यमान्त्रम् । अविरलं ( निबिडम् ) फलनिक रेणावनतं च नारिकेलानां वनं
येषु तैरित्यर्थः । 2 विषमैः इत्युचितम् । 3 कैलासतरङ्गिणीतरङ्गितः ( कैलासतरङ्गिणीनां तरङ्गाः
संजाताः यस्मिन् सः ) सिकतिलश्च तलभूमिभागो येषां तैः ।
aallon.com
पाठा० - १ जललव. २ कृतासीकमान ३ मदमत्त. ४ पर्यस्तस्तबकैः.
७ अकलित ८ दन्तुरै: ९ पर्णक. १० समुदित. ११ घनावलीस्थानैः .
·
३५. का०
५पूत.
६ विरावित; रचित.
पूर्वभागः ।
जलधरजेललुब्ध विप्रलब्धमुग्धचात कध्वानमुखरितत मालखण्डैः, इभकलभकोल्हूनपल्लववेल्लित-
लवलीवलयैः, ओबलीयमाननवयौवनमत्तैपारावतपक्षक्षेपपर्यस्तकुसुमस्त बकैः, तनुपवनकम्पि-
तकोमलकदलीदलवीजितैः, अविरलफलनिकरावनतना लिकेरवनैः, अकठोरपत्रपुट पूर्णेविटपि-
रः अनिवरितविगतुण्डखण्डितखर्जूरजालकैः, मदमुखरमयूरीमधुररवविराजिता-
29
न्तरैः, आकलितकलिकाकलापदन्तुरितैः, अन्तरान्तरा कैलासतरङ्गिणीतरङ्गित सिकतिलतल-
भूमिभागः, वनदेवताकरतलनिव हनियमलक्त कजललव सिक्तमिव किसलयनिकरमतिसुकुमार-
मुद्रह द्भिः, प्रन्थिपर्णप्रास मुंदितचमरीकुलनिषेवितमूलै कर्पूरागरुप्रायैः इन्द्रायुधैरिव घेना-
9
तेषां शिखराण्यप्राणि तैः शकलितानि खण्डितानि यानि फलानि तैः स्फीतैः स्फारैः । जलेति । जलधरो
मेघस्तस्य जलं पानीयं तत्र लुब्धा आसक्ता अथ च विप्रलब्धा वञ्चिता ये मुग्धचातका बप्पीहास्तेषां
ध्वानेन शब्देन मुखरितं वाचालितं तमालखण्डं तापिच्छवनं येषु तैः । एतेन तमालखण्डानां कृष्णवर्ण-
त्वेन जलधरभ्रमान्मुग्धचातकैः प्रार्थ्यत इति ध्वनितम् । इभेति । इभानां हस्तिनां कलभास्त्रिंशद
ब्दकाः । स्वार्थे कः । तैरुलूनाः खण्डिताः पवाः किसलयानि येषामेवंविधानि वेल्लितान्यान्दोलितानि
लवलीवलयानि येषु तैः । आलीयेति । आ समन्तालीयमाना अन्तः प्रविश्यमाना ये नवयौवनेन प्रत्यग्रता-
रुण्येन मत्ता उत्कटाः पारावताः कलरवास्तेषां पक्षक्षेपेण गरुद्विक्षेपेण पर्यस्ताः पतिताः कुसुमस्तबकाः
पुष्पगुच्छा येषां तैः । तन्विति । तनुपवनेन मन्दवायुना कम्पिता धूता याः कोमला मृदवः कदल्यो
रम्भास्तासां दलानि पत्राणि । 'पर्ण पत्र छदं दलम्' इति कोशः । तैवजितैः कृतवालव्यजनैः । अवि-
रलेति । अविरलान्यपेलवानि यानि फलानि तेषां निकरः समूहस्तेनावनतानि नमितानि नालिकेरव-
नानि लाङ्गलीखण्ड । नि येषु तैः । अकठोरेति । अकठोराणि मृदूनि पत्रपुढानि येषामेवंविधा ये पूगविट-
पिनः क्रमुकवृक्षास्तैः परिवृतैः परिवेष्टितैः । अनिवेति । अनिवारिता अनिषिद्धा ये विहगाः पक्षिणस्तेषां
तुण्डानि मुखानि तैः खण्डितानि शकलीकृतानि पिण्डखर्जूरजालकानि प्रसिद्धानि येषु तैः । मदेति ।
देन गर्वेण ऋतुविशेषजनितबलभरेण वा मुखरा वाचाला या मयूर्यो नीलकण्ठयोषितस्तासां यो मधुरो
मिष्टो रवः शब्दस्तेन विराजितान्यन्तराणि मध्यानि येषां तैः । आकलीति । आकलिताः प्रादुर्भूता याः
कलिकाः कोरकाः । 'कलिका कोरकोऽस्त्रियाम्' इति कोशः । तस्याः कलापः संघात तुर-
।
।
रुन्नतैः । कैलासेति । कैलासस्य रजतारन्तरान्तरा । मध्ये मध्य इत्यर्थः । यास्तरङ्गिण्यो नद्यस्तासां
तरँङ्गितेन भङ्गितेन सिकतिलो वालुकितस्तलभूमिभागोऽधःप्रदेशो येषां तैः । किं कुर्वद्भिः पादपैर्वृक्षैः । अतिसु
कुमारमतिमृदु किसलय निकरं पल्लवसमूहमुद्वहद्भिर्धारयद्भिः । रक्तत्वसादृश्यात्तदेव विशेषयन्नाह - वनेति ।
वनदेवतानामरण्याधिष्ठात्रीणां करतलनिवहनिभमिव हस्ततलसमूहसदृशमिव । अलेति । अलक्तको याव-
कस्तस्य जललवैः सिक्तमिव च । ग्रन्थीति । ग्रन्थिपूर्ण शुकम् । 'ग्रन्थिपर्ण शुकं बर्हम्' इत्य-
मरः । तस्य ग्रासेन मुदितानि हर्षितानि यानि चमरीकुलानि वनोद्भवगोसमूहानि तैर्निषेवितानि सेवितानि
मूलानि बुध्नानि येषां तैः । कर्पूरेति । कर्पूरा अन्तर्गर्भितघनसारवृक्षाः अगरवो राजाहर्हाः प्रायो बाहुल्येन
विद्यन्ते येषु तैः । इन्द्रेति । इन्द्रायुधानीन्द्रधनूंषि तैरिव । उभयोः साम्यमाह - घनेति । घनं निबिडमव
>
२७३
टिप्प० - 1 इदमपि चापल्यमान्त्रम् । अविरलं ( निबिडम् ) फलनिक रेणावनतं च नारिकेलानां वनं
येषु तैरित्यर्थः । 2 विषमैः इत्युचितम् । 3 कैलासतरङ्गिणीतरङ्गितः ( कैलासतरङ्गिणीनां तरङ्गाः
संजाताः यस्मिन् सः ) सिकतिलश्च तलभूमिभागो येषां तैः ।
aallon.com
पाठा० - १ जललव. २ कृतासीकमान ३ मदमत्त. ४ पर्यस्तस्तबकैः.
७ अकलित ८ दन्तुरै: ९ पर्णक. १० समुदित. ११ घनावलीस्थानैः .
·
३५. का०
५पूत.
६ विरावित; रचित.