कादम्बरी /280
This page has not been fully proofread.
दिग्विजय प्रस्थानम् ]
पूर्वभागः ।
२४७
रिणां प्रचस्खलुः पढ़े पढ़े पदातयः । हरितालपरिमलनिभेन चातिपटुना गजमदामोदनानुलि-
प्रस्य सामजस्येव समुपययौ निखिलाम्यगन्धग्रहणसामर्थ्य घ्राणेन्द्रियस्य । क्रमेण च प्रसर्पतो
बलस्य पुरः प्रधावतां जनकदम्बकानां कोलाहलेन, तारतरदीर्घेण च काहलानां निनादेन, खुरर-
वविमिश्रेण च वाजिनां हेर्ष हेपारवेण, अनवरत कर्णतालस्वरं
संपृक्तेन च दन्तिनामाडम्बररवेण,
मैवेयककिङ्किणीकर्णितानुसृतेन च गतिषशौद्विषमविरागिणीनां घण्टानां टङ्कतेन, मङ्गलशङ्ख-
शब्दसंवर्धितध्वनीनां च प्रयाणपटहानां निमादेन, मुहुर्मुहुरितस्ततस्ता ड्यमानानां च डिण्डि-
मानां निस्वनेन जर्जरीकृत श्रवणपुटस्य मूर्च्छवाभवजनस्य ।
शनैः शनैश्च बलसंक्षोभजन्मा क्षितेरनेकवर्णतया कचिज्जीर्णशफरक्रोडयूँत्रः, कचित्क्रमेलक-
दनेभ्यो विनिःसृता बहिरागताः सितफेनाः श्वेतकफास्तैः पल्लविते विस्तारं प्राप्ते । हरीति । हरितालस्य पिअरस्य
यः परिमलो गन्धस्तस्य निभेन सदृशेनातिपटुनातिस्पष्टेन गजमदामोदेन करिदानवारिपरिमलेन चानुलिप्तस्य
व्याप्तस्य घ्राणेन्द्रियस्य नासिकाकरणस्य निखिलान्यग्रहणसामर्थ्य समग्रापरग्रहणशक्तिः समुपययौ । दूरीभूत-
मित्यर्थः । कस्येव । सामजस्येव मतङ्गैजस्येव । यथा तदनुलिप्तत्वेन तस्यान्यग्रहणसामर्थ्य न भवति तथेत्यर्थः ।
यथा नानारसशष्कुल्यादिस्थले सकलसमुदायवशान्नैकस्यापि रसविशेषस्य ग्रहो रसनेनैवं तादृशसमुदायद्वन्द्व्युत्कृष्टा-
ईकनिम्बूफलरसमवधाने च रसनेन सकलान्यरसग्रहो भवत्ययमुत्कर्षः । आर्द्रकरसादेस्तथैव घ्राणेन्द्रियस्
नानासुगन्धद्रव्यसंनिधानदोषवशा नैकस्यापि गन्धविशेषस्य धूपग्रहणसामर्थ्यम् । एवं तादृशोक्तगजमदामोदे-
नानुलिप्तस्य घ्राणस्यातीतान्यगन्धग्रहण सामर्थ्यमभवदित्यर्थः । अथ चैतैः कृत्वा जनस्य लोकस्य मूछेव
मोह इवाभवदित्यन्वयः । तानेवाह - ऋमेति । क्रमेण परिपाट्या प्रसर्पतो गच्छतो बलस्य सैन्यस्य पुरोऽग्रे
प्रधावतां शीघ्रं प्रचलतां जनकदम्बकानां लोकसमुदायानां कोलाहलेन कलकलेन । तथा तारतरदीर्घेणोत्तरम-
धिकतां प्राप्तेन काहलानां वाद्यविशेषाणां निनादेन शब्देन तथा खुरवाः शफखनास्तैर्विमिश्रण संपृक्तेन
वाजिनां तुरगाणां हर्षहेषारवेण हर्षः प्रमोदस्तेन या हेषा हेषा तस्या रवः शब्दस्तेन । तथा अनवरतं निर-
न्तरं कर्णतालस्य यः स्वरः शब्दस्तेन संपृक्तेन दन्तिनां हस्तिनामाडम्बरैरवेण । पृष्ठे मुखे दन्तयोश्च नाना-
शृङ्गारभूषणरवेणेत्यर्थः । दन्तिनं विशेषयन्नाह — ग्रैवेयकेति । ग्रैवेयकं कण्ठाभरणं तस्य किङ्किण्यः क्षुद्र-
घण्टिकास्तासां क्वणितं शब्दितं तेनानुसृतेनानुगतेन । तथा । गतीति । गतिवशागमनवशाद्विषमोऽसदृशो
विरावः शब्दो यासामेवंविधानां घण्टानां भूषणविशेषाणां टकृतेन टणत्कारशब्देन तथा । मङ्गलेति । मङ्गलार्थ
श्रेयोऽर्थं ये शङ्खशब्दास्तैः संवर्धिता वृद्धि प्राप्तां ध्वनयो येषामेवंविधानां प्रयाणपटहानां प्रस्थानदुन्दुभीनां
निनादेन निर्घोषेण । तथा मुहुर्मुहुर्वारंवारमितस्ततस्ताङ्यमानानां डिण्डिमानां पटहविशेषाणां निःस्वनेन
शब्देन । कीदृशस्य जनस्य । पूर्वोक्तैर्जर्जरीकृतं श्लथीकृतं श्रवणयोः कर्णयोः पुटं यस्य स तथा तस्य । अन्व-
यस्तु प्रागेवोक्तः । शनैःशनैर्मन्दं मन्दम् । बलेति । बलेन सैन्येन यः संक्षोभः संमर्दस्तस्माजन्मोत्पत्तिर्य-
स्यैवंभूतो रेणू रज उत्पपातोर्ध्वं जगाम । क्षितेरिति । क्षितेः पृथिव्या अनेके ये वर्णाः श्वेतादयस्तेषां भाव-
स्तथा तया । रेणोरप्यनेकवर्णतां प्रदर्शयन्नाह - क्वचिदिति । क्वचित् क्वचित्प्रदेशे जीर्णो जरीयान्यः
शफरो मत्स्यस्तस्य क्रोड उपरिभागस्तद्वद्धूम्रो धूसरः । क्वचिदिति । क्वचित् कस्मिंश्चितप्रदेशे क्रमेलक
टिप्प० - 1 प्रबलगन्धाकृष्टस्य घ्राणस्य तदपेक्षया दुर्बलगन्धानां ग्रहणं न भवतीत्याशयः । ततश्च
नानारसशकुल्यादि० इति टीकाकृतो विस्तरो व्यर्थप्राय एव । 2 ' सामजस्तु गजे पुंसि सामोत्थे पुन
रन्यवत्' इति मेदिनी । 3 विशालेन बृंहितध्वनिना ।
पाठा० -१ अपययौ; उपययौ ; समाययौ २ हेषारवेण. ३ स्वन; रव ४ अनुगृहीतेन. ५ वशविषम ६ द्विर-
दडिण्डिमानाम् ७ सदृशाः.
पूर्वभागः ।
२४७
रिणां प्रचस्खलुः पढ़े पढ़े पदातयः । हरितालपरिमलनिभेन चातिपटुना गजमदामोदनानुलि-
प्रस्य सामजस्येव समुपययौ निखिलाम्यगन्धग्रहणसामर्थ्य घ्राणेन्द्रियस्य । क्रमेण च प्रसर्पतो
बलस्य पुरः प्रधावतां जनकदम्बकानां कोलाहलेन, तारतरदीर्घेण च काहलानां निनादेन, खुरर-
वविमिश्रेण च वाजिनां हेर्ष हेपारवेण, अनवरत कर्णतालस्वरं
संपृक्तेन च दन्तिनामाडम्बररवेण,
मैवेयककिङ्किणीकर्णितानुसृतेन च गतिषशौद्विषमविरागिणीनां घण्टानां टङ्कतेन, मङ्गलशङ्ख-
शब्दसंवर्धितध्वनीनां च प्रयाणपटहानां निमादेन, मुहुर्मुहुरितस्ततस्ता ड्यमानानां च डिण्डि-
मानां निस्वनेन जर्जरीकृत श्रवणपुटस्य मूर्च्छवाभवजनस्य ।
शनैः शनैश्च बलसंक्षोभजन्मा क्षितेरनेकवर्णतया कचिज्जीर्णशफरक्रोडयूँत्रः, कचित्क्रमेलक-
दनेभ्यो विनिःसृता बहिरागताः सितफेनाः श्वेतकफास्तैः पल्लविते विस्तारं प्राप्ते । हरीति । हरितालस्य पिअरस्य
यः परिमलो गन्धस्तस्य निभेन सदृशेनातिपटुनातिस्पष्टेन गजमदामोदेन करिदानवारिपरिमलेन चानुलिप्तस्य
व्याप्तस्य घ्राणेन्द्रियस्य नासिकाकरणस्य निखिलान्यग्रहणसामर्थ्य समग्रापरग्रहणशक्तिः समुपययौ । दूरीभूत-
मित्यर्थः । कस्येव । सामजस्येव मतङ्गैजस्येव । यथा तदनुलिप्तत्वेन तस्यान्यग्रहणसामर्थ्य न भवति तथेत्यर्थः ।
यथा नानारसशष्कुल्यादिस्थले सकलसमुदायवशान्नैकस्यापि रसविशेषस्य ग्रहो रसनेनैवं तादृशसमुदायद्वन्द्व्युत्कृष्टा-
ईकनिम्बूफलरसमवधाने च रसनेन सकलान्यरसग्रहो भवत्ययमुत्कर्षः । आर्द्रकरसादेस्तथैव घ्राणेन्द्रियस्
नानासुगन्धद्रव्यसंनिधानदोषवशा नैकस्यापि गन्धविशेषस्य धूपग्रहणसामर्थ्यम् । एवं तादृशोक्तगजमदामोदे-
नानुलिप्तस्य घ्राणस्यातीतान्यगन्धग्रहण सामर्थ्यमभवदित्यर्थः । अथ चैतैः कृत्वा जनस्य लोकस्य मूछेव
मोह इवाभवदित्यन्वयः । तानेवाह - ऋमेति । क्रमेण परिपाट्या प्रसर्पतो गच्छतो बलस्य सैन्यस्य पुरोऽग्रे
प्रधावतां शीघ्रं प्रचलतां जनकदम्बकानां लोकसमुदायानां कोलाहलेन कलकलेन । तथा तारतरदीर्घेणोत्तरम-
धिकतां प्राप्तेन काहलानां वाद्यविशेषाणां निनादेन शब्देन तथा खुरवाः शफखनास्तैर्विमिश्रण संपृक्तेन
वाजिनां तुरगाणां हर्षहेषारवेण हर्षः प्रमोदस्तेन या हेषा हेषा तस्या रवः शब्दस्तेन । तथा अनवरतं निर-
न्तरं कर्णतालस्य यः स्वरः शब्दस्तेन संपृक्तेन दन्तिनां हस्तिनामाडम्बरैरवेण । पृष्ठे मुखे दन्तयोश्च नाना-
शृङ्गारभूषणरवेणेत्यर्थः । दन्तिनं विशेषयन्नाह — ग्रैवेयकेति । ग्रैवेयकं कण्ठाभरणं तस्य किङ्किण्यः क्षुद्र-
घण्टिकास्तासां क्वणितं शब्दितं तेनानुसृतेनानुगतेन । तथा । गतीति । गतिवशागमनवशाद्विषमोऽसदृशो
विरावः शब्दो यासामेवंविधानां घण्टानां भूषणविशेषाणां टकृतेन टणत्कारशब्देन तथा । मङ्गलेति । मङ्गलार्थ
श्रेयोऽर्थं ये शङ्खशब्दास्तैः संवर्धिता वृद्धि प्राप्तां ध्वनयो येषामेवंविधानां प्रयाणपटहानां प्रस्थानदुन्दुभीनां
निनादेन निर्घोषेण । तथा मुहुर्मुहुर्वारंवारमितस्ततस्ताङ्यमानानां डिण्डिमानां पटहविशेषाणां निःस्वनेन
शब्देन । कीदृशस्य जनस्य । पूर्वोक्तैर्जर्जरीकृतं श्लथीकृतं श्रवणयोः कर्णयोः पुटं यस्य स तथा तस्य । अन्व-
यस्तु प्रागेवोक्तः । शनैःशनैर्मन्दं मन्दम् । बलेति । बलेन सैन्येन यः संक्षोभः संमर्दस्तस्माजन्मोत्पत्तिर्य-
स्यैवंभूतो रेणू रज उत्पपातोर्ध्वं जगाम । क्षितेरिति । क्षितेः पृथिव्या अनेके ये वर्णाः श्वेतादयस्तेषां भाव-
स्तथा तया । रेणोरप्यनेकवर्णतां प्रदर्शयन्नाह - क्वचिदिति । क्वचित् क्वचित्प्रदेशे जीर्णो जरीयान्यः
शफरो मत्स्यस्तस्य क्रोड उपरिभागस्तद्वद्धूम्रो धूसरः । क्वचिदिति । क्वचित् कस्मिंश्चितप्रदेशे क्रमेलक
टिप्प० - 1 प्रबलगन्धाकृष्टस्य घ्राणस्य तदपेक्षया दुर्बलगन्धानां ग्रहणं न भवतीत्याशयः । ततश्च
नानारसशकुल्यादि० इति टीकाकृतो विस्तरो व्यर्थप्राय एव । 2 ' सामजस्तु गजे पुंसि सामोत्थे पुन
रन्यवत्' इति मेदिनी । 3 विशालेन बृंहितध्वनिना ।
पाठा० -१ अपययौ; उपययौ ; समाययौ २ हेषारवेण. ३ स्वन; रव ४ अनुगृहीतेन. ५ वशविषम ६ द्विर-
दडिण्डिमानाम् ७ सदृशाः.