कादम्बरी /262
This page has not been fully proofread.
शुकनासोपदेशः ]
पूर्वभागः ।
२२९
1
,
निद्राणाम्, निवासजीर्णवलभी धनमदपैिशाचिकानाम्, तिमिरोद्गतिः शास्त्रदृष्टीनाम्, पुर:-
पताका सर्वाविनयानाम्, उत्पत्तिनिम्नगा क्रोधावेगग्राहाणाम्, ओपानभूमिर्विषयमधूनाम्,
संगीतशाला भ्रूविकारनाट्यानाम्, आवासदरी दोषाशीविषाणाम् उत्सारणवेत्रलता सत्पु-
रुपैव्यवहाराणाम्, अकालप्रावृड् गुणकलहंसकानाम्, विसर्पणभूमिर्लोकापवाद विस्फोटका-
नाम्, प्रस्तावना कपटनाटकस्य, कदलिका कामकरिणः, वध्यशाला साधुभावस्य, राहुजिह्वा
धर्मेन्दुमण्डलस्य । न हि तं पश्यामि यो ह्ये॑परिचितयानया न निर्भरमुपगूढः, यो वा न
विप्रलब्धः । नियतमियमालेख्यगतापि चलति, पुस्तकमय्यपीन्द्रजालमाचरति, उत्कीर्णापि
लोकैः कफनिवृत्त्यर्थं द्वेव्यान्तरस्य धूम्रपानं कृत्वा पश्चात्स एवोदीर्यते तत्स्पर्शादेवालेख्यं विनश्यतीति भावः ।
मोह इति । मोहो मौढ्यम्, दीर्घनिद्रा निमीलितानि (?), तासां विभ्रमशय्या विलासशयनम् । धनेति । धनानि
द्रव्याणि, मंदो मुन्मोहसंभेदः त एव पिशाचिन्यस्तासां निवासार्थ जीर्णा प्राचीना वलभी गृहोपरिभागः ।
तिमिरेति । शास्त्राण्येव दृष्टयस्तासां तिमिरस्य नेत्ररोगविशेषस्योद्गतिः प्रादुर्भावः । पुर इति । सर्वेषामवि-
नयानां दुर्बुद्धीनां पुरःपताकाग्रेवैजयन्ती । उत्पत्तीति । क्रोधस्य कोपरय ये आवेगाः संभ्रमास्त एव
ग्राहा जलजन्तवस्तेषामुत्पत्तिनिम्नगा तटिनी । आपानेति । विषया गोचरा एव मधूनि मद्यानि तेषामापान-
भूमिः पानगोष्टिकास्थलम् । संगीतेति । भ्रुवां विकारा विकृतयस्त एव नाट्यानि तेषां संगीतशाला रङ्गशाला ।
आवासेति । दोषा एव दूषणान्येव आशीविषा आशी दंष्ट्रा तस्यां विषं येषां त आशीविषाः सर्पास्तेषामा -
वासार्थ दरी गुहा । उत्सारणेति । सत्पुरुषाः शिष्टास्तेषां व्यवहारा आचरणानि तेषामुत्सारणं दूरीकरणं
तद्धेतुका वेत्रलता वेत्रयष्टिः अकालेति । गुणा एव कलहंसाः कादम्बास्तेषामकालप्रावृट्समयो वर्षाकालः ।
प्रावृषि हंसा नश्यन्ति । इयं तु सर्वगुणानां विनाशहेतुरित्यपकर्षस्तु प्रसिद्धः । विसर्पणेति । लोकेषु येऽप-
वादा विरोधोक्तयस्त एव विस्फोटकाः शिलीन्द्राणि तेषां विसर्पणभूमिर्विस्तरणस्थलम् । प्रस्तावनेति । कपट-
नाटकस्य कैतवनृत्यस्य प्रस्तावना प्रारम्भः सूत्रधारादिप्रवेशः । कदलिकेति । कामकरिणो मदनग
कदलका रम्भा । वध्येति । साधुभावस्य शोभनाध्यवसायस्य वध्यशाला सूनास्थानम् । राहुजिह्वेति ।
धर्मः सदाचारः निर्मल (त्व ) साम्यात्स एवेन्दुमण्डलं चन्द्रबिम्बं तस्य राहुजिह्वा सैहिकेयरसना । न हीति ।
हि निश्चितम् । तं पुरुषं न पश्यामि नावलोकयामि, यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात् । यः पुमानपरिचितयासंनिहितैया
निर्भरमतिशयं नोपगूढो नालिष्टः । यो वा न विप्रलब्धो न च विप्रतारितः । नियतं निश्चितम् । इयं लक्ष्मी-
रालेख्यगता चित्रलिखितापि चलति न स्थिरा भवति । अन्येषां चित्तानि चालयतीति वा । पुस्तकेति ।
पुस्तकमैय्यपि ज्ञानमय्यपीन्द्रजालवजालमाचरति । उत्कीर्णेति । उत्कीर्णाप्युत्कीरितापि विप्रलभते विप्रतारणां
।
टिप्प० -1 प्रलापमात्रमिदम्, धूममात्रेण चित्राणि विकृत्य आवियन्ते यथा महानसभित्तौ
2 इदमपि मौढ्यम्, सर्वत्रापि परम्परितरूपकम् । तद्विच्छेदो मा भूदिति - मोहा : विवेकाभावा एव
दीर्घनिद्रास्तासामित्यर्थी वाच्यः । 3 धनमदा एव पिशाचिका इत्यर्थ उचितः । 4 स्रक्चन्दनादय
इन्द्रियभोग्यपदार्था इत्यर्थ उचितः । 5 व्रणविशेषा इत्यर्थ उचितः । 6 कदलीसमूहे गजः स्वैरं विहरती.
त्यर्थः । 7 परस्परपरिज्ञानरहितया इत्यर्थ उचितः । 8 लक्ष्म्यां कार्यद्वारा कुलटाया वेश्याया वा
व्यवहारसमारोपात्समासोक्तिर्बोध्या । 9 अज्ञानराशिष्टीकाकारः, 'पुस्तमय्यपि ' इति पाठः । पुस्तमयी
मृत्काष्ठादिनिर्मितपुत्तलिका रूपापि इन्द्रजालमारचयति, अकस्मात् लक्ष्म्या विलोपात् । इति तदर्थः ।
' पुस्त स्त्री हस्तनिर्यत् ०' इत्यादि वाग्भटः ।
पाठा० - १ पुरःसर. २ आवास. ३ व्याहाराणाम् ४ विस्फोटानाम् ५ अपरिचितया न निर्भरम्; अपरिचि
तयानया न निर्भरम्. ६ पुस्तमय्यपि.
पूर्वभागः ।
२२९
1
,
निद्राणाम्, निवासजीर्णवलभी धनमदपैिशाचिकानाम्, तिमिरोद्गतिः शास्त्रदृष्टीनाम्, पुर:-
पताका सर्वाविनयानाम्, उत्पत्तिनिम्नगा क्रोधावेगग्राहाणाम्, ओपानभूमिर्विषयमधूनाम्,
संगीतशाला भ्रूविकारनाट्यानाम्, आवासदरी दोषाशीविषाणाम् उत्सारणवेत्रलता सत्पु-
रुपैव्यवहाराणाम्, अकालप्रावृड् गुणकलहंसकानाम्, विसर्पणभूमिर्लोकापवाद विस्फोटका-
नाम्, प्रस्तावना कपटनाटकस्य, कदलिका कामकरिणः, वध्यशाला साधुभावस्य, राहुजिह्वा
धर्मेन्दुमण्डलस्य । न हि तं पश्यामि यो ह्ये॑परिचितयानया न निर्भरमुपगूढः, यो वा न
विप्रलब्धः । नियतमियमालेख्यगतापि चलति, पुस्तकमय्यपीन्द्रजालमाचरति, उत्कीर्णापि
लोकैः कफनिवृत्त्यर्थं द्वेव्यान्तरस्य धूम्रपानं कृत्वा पश्चात्स एवोदीर्यते तत्स्पर्शादेवालेख्यं विनश्यतीति भावः ।
मोह इति । मोहो मौढ्यम्, दीर्घनिद्रा निमीलितानि (?), तासां विभ्रमशय्या विलासशयनम् । धनेति । धनानि
द्रव्याणि, मंदो मुन्मोहसंभेदः त एव पिशाचिन्यस्तासां निवासार्थ जीर्णा प्राचीना वलभी गृहोपरिभागः ।
तिमिरेति । शास्त्राण्येव दृष्टयस्तासां तिमिरस्य नेत्ररोगविशेषस्योद्गतिः प्रादुर्भावः । पुर इति । सर्वेषामवि-
नयानां दुर्बुद्धीनां पुरःपताकाग्रेवैजयन्ती । उत्पत्तीति । क्रोधस्य कोपरय ये आवेगाः संभ्रमास्त एव
ग्राहा जलजन्तवस्तेषामुत्पत्तिनिम्नगा तटिनी । आपानेति । विषया गोचरा एव मधूनि मद्यानि तेषामापान-
भूमिः पानगोष्टिकास्थलम् । संगीतेति । भ्रुवां विकारा विकृतयस्त एव नाट्यानि तेषां संगीतशाला रङ्गशाला ।
आवासेति । दोषा एव दूषणान्येव आशीविषा आशी दंष्ट्रा तस्यां विषं येषां त आशीविषाः सर्पास्तेषामा -
वासार्थ दरी गुहा । उत्सारणेति । सत्पुरुषाः शिष्टास्तेषां व्यवहारा आचरणानि तेषामुत्सारणं दूरीकरणं
तद्धेतुका वेत्रलता वेत्रयष्टिः अकालेति । गुणा एव कलहंसाः कादम्बास्तेषामकालप्रावृट्समयो वर्षाकालः ।
प्रावृषि हंसा नश्यन्ति । इयं तु सर्वगुणानां विनाशहेतुरित्यपकर्षस्तु प्रसिद्धः । विसर्पणेति । लोकेषु येऽप-
वादा विरोधोक्तयस्त एव विस्फोटकाः शिलीन्द्राणि तेषां विसर्पणभूमिर्विस्तरणस्थलम् । प्रस्तावनेति । कपट-
नाटकस्य कैतवनृत्यस्य प्रस्तावना प्रारम्भः सूत्रधारादिप्रवेशः । कदलिकेति । कामकरिणो मदनग
कदलका रम्भा । वध्येति । साधुभावस्य शोभनाध्यवसायस्य वध्यशाला सूनास्थानम् । राहुजिह्वेति ।
धर्मः सदाचारः निर्मल (त्व ) साम्यात्स एवेन्दुमण्डलं चन्द्रबिम्बं तस्य राहुजिह्वा सैहिकेयरसना । न हीति ।
हि निश्चितम् । तं पुरुषं न पश्यामि नावलोकयामि, यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात् । यः पुमानपरिचितयासंनिहितैया
निर्भरमतिशयं नोपगूढो नालिष्टः । यो वा न विप्रलब्धो न च विप्रतारितः । नियतं निश्चितम् । इयं लक्ष्मी-
रालेख्यगता चित्रलिखितापि चलति न स्थिरा भवति । अन्येषां चित्तानि चालयतीति वा । पुस्तकेति ।
पुस्तकमैय्यपि ज्ञानमय्यपीन्द्रजालवजालमाचरति । उत्कीर्णेति । उत्कीर्णाप्युत्कीरितापि विप्रलभते विप्रतारणां
।
टिप्प० -1 प्रलापमात्रमिदम्, धूममात्रेण चित्राणि विकृत्य आवियन्ते यथा महानसभित्तौ
2 इदमपि मौढ्यम्, सर्वत्रापि परम्परितरूपकम् । तद्विच्छेदो मा भूदिति - मोहा : विवेकाभावा एव
दीर्घनिद्रास्तासामित्यर्थी वाच्यः । 3 धनमदा एव पिशाचिका इत्यर्थ उचितः । 4 स्रक्चन्दनादय
इन्द्रियभोग्यपदार्था इत्यर्थ उचितः । 5 व्रणविशेषा इत्यर्थ उचितः । 6 कदलीसमूहे गजः स्वैरं विहरती.
त्यर्थः । 7 परस्परपरिज्ञानरहितया इत्यर्थ उचितः । 8 लक्ष्म्यां कार्यद्वारा कुलटाया वेश्याया वा
व्यवहारसमारोपात्समासोक्तिर्बोध्या । 9 अज्ञानराशिष्टीकाकारः, 'पुस्तमय्यपि ' इति पाठः । पुस्तमयी
मृत्काष्ठादिनिर्मितपुत्तलिका रूपापि इन्द्रजालमारचयति, अकस्मात् लक्ष्म्या विलोपात् । इति तदर्थः ।
' पुस्त स्त्री हस्तनिर्यत् ०' इत्यादि वाग्भटः ।
पाठा० - १ पुरःसर. २ आवास. ३ व्याहाराणाम् ४ विस्फोटानाम् ५ अपरिचितया न निर्भरम्; अपरिचि
तयानया न निर्भरम्. ६ पुस्तमय्यपि.