कादम्बरी /256
This page has not been fully proofread.
६
शुकनासोपदेशः ]
पूर्वभागः ।
तिदूरमात्मेच्छया यौवनसमये पुरुषं प्रकृतिः । इन्द्रियहरिणहारिणी च सततदुरन्तेयमुप-
भोगमृगतृष्णिका । नवयौवनकषायितात्मनश्च सलिलानीव तान्येव विषयस्वरूपाण्याखाद्य-
मानानि मधुरतराण्यापतन्ति मनसः । नाशयति च दियोह इवोन्मार्गप्रवर्तकः पुरुषमत्या-
सङ्गो विषयेषु । भवादृशा एव भवन्ति भाजमान्युपदेशानाम् । अपगतमले हि स्फटिकम-
णाविव रजनिकरगभस्तयो विशन्ति सुखेनोपदेशगुणाः । गुरुवचनममलमपि सलिलमिव
महदुपजनयति श्रवणस्थितं शूलमभव्यस्य । इतरस्य तु करिण इव शङ्खाभरणमाननशोभा-
समुदयमधिकतरमुपजनयति । हैरत्यँतिमलिनमन्धकारमिव दोषजातं प्रदोष समय निशा कर
इव । गुरूपदेश: प्रशमहेतुर्वर्य: परिणाम इव पलितरूपेण शिरसिजजालमीकुरू
तदेव परिणमयति । अयमेव चानास्वादित विषयरसस्य ते काल उपदेशस्य । कुंसुमशरशर-
२२३
ja
रजोगुणेन भ्रान्तिमो यस्याम् । पक्षे रजसां रेणूनां भ्रमो यस्याम् । इन्द्रियेति । इन्द्रियाण्येव करणान्येव
हरिणाः कुरङ्गास्तेषां हारिणी हरणशीलैतादृश्युपभोगोऽङ्गनादिकः स एव मृगतृष्णिका मरुमरीचिकेयं सततं निर-
न्तरम् । सुखाभिमानोत्पादनाद्दुरन्ता दुःखावसाना । नवेति । नवयौवनेन प्रत्यप्रतारुण्येन कषायितं विपरिवर्ति-
तमात्मान्तःकरणं यस्यैवंभूतस्य पुरुषस्यास्वाद्यमानानि तान्येव विषयस्वरूपाणि मनसश्चेतसो मधुरतराण्यापतन्ति ।
मधुराण्येव भवन्तीत्यर्थः । अत्रैव दृष्टान्तमाह - सलिलेति । यथा कषायद्रव्येण हरीतक्यादिना मधुराण्यपि
'जला नि मधु (रत ) राणि स्युः । 'आत्मानः' इति प्रामादिकः पाठः । विषयेषु स्रक्चन्दनवनितादिष्वत्यासङ्गोऽत्यासक्तिः
पुरुषमात्मानं नाशयति । क इव । दिमोहो दिग्भ्रान्तिरिव । उभयोः सादृश्यमाह
- उन्मार्ग इति । उन्मार्गो-
sपथो विरुद्धाचारश्च तत्र प्रवर्तकः प्रेरकः । ततः किमित्यत आह - भवादृशा इति । उपदेशानां शिक्षाण
भाजनानि पात्राणि भवादृशा भवत्सदृशा एव भवन्ति नान्य इति भावः । उपदेशफलमाह - अपगतेति ।
अपगतो दूरीभूतः कालुष्यलक्षणो मलो यस्मादेवभूते मनसि चित्त उपदेशगुणाः शिक्षागुगाः सुखेनानायासेन
विशन्ति प्रवेशं कुर्वन्ति । कस्मिन्क इव । स्फटीति । स्फटिकमणौ रजनिकरश्चन्द्रस्तस्य गभस्तयः किरणा-
स्तद्वदिव । दोषे सति किं स्यादित्याह - गुरुवचन मिति । गुरुवचनं हिताहितप्राप्तिपरिहारोपदेष्टा गुरुस्तस्य
वचनं वाक्यममलमपि निर्मलमप्यभव्यस्यासाधोः श्रवणस्थितं कर्णकोटरगतं सन्महच्छूलमुपजनयत्युत्पादयती-
त्यर्थः । अत्रार्थेऽनुभवसिद्धं दृष्टान्तमाह - सलिलेति । यथा सलिलं पानीयमतिस्वच्छमपि कर्णगतं महाव्यथा-
जनकं स्यात् । दोषाभावे त्वाह - इतरस्य स्वधिकतर माननशोभासमुदयमुपजनयति विदधाति । क इव ।
शङ्खो जलजस्तस्याभरणं भूषणं करिण इव हस्तिन इव । हस्तिनां दृष्टिदोषबाधनार्थ शङ्खाभरणं कर्णे बध्यत इति
लोकरीतिः । अतिमलिनमतिश्यामं दोषजातं दूषणसमूहमन्धकारमिव तिमिरमिव हरति दूरीकरोति । क इव, प्रदो-
षसमयनिशाकर इव यामिनी भुखचन्द्रोदय इव । प्रकारान्तरेणाह- प्रशम इति । प्रशमोऽन्तरिन्द्रियनिग्रहस्त
द्धेतुर्गुरूपदेशः शिरसिजजालं शेरोरुहभारममली कुर्वन्गुणरूपेण तदेव परिणमयति परिपाकं न्यति । कइव । वं
यःपरिणाम इवावस्थापरिणतिरिव । यथा सोऽपि शिरसिजजालं केशसमूहं पलितरूपेणाभली दुर्वस देव शिरसिज-
जालं गुणरूपेण परिणमयति । तन्निदानमेव प्रथमे वयसि किमुपदेशेनेत्यत आह - अयमिति । अयमेव नापरस्ते
तवोपदेशस्य कालः शिक्षाप्रदानसमयः । अत्रार्थे हेतुं प्रदर्शय नाह - अनास्वादीति । न विद्यत आखादोऽनु -
भवो यस्यैवंविधो विषयरसो यम्य तथा तस्य । आस्वादित विषयस्य तूपदेशो निरर्थकः स्यादित्याह– कुसुमेति ।
-
B
-
टिप्प० - 1 कर्णगतशङ्खाभरणेन यथा हस्तिनो मुखशोभा, तथा गुरुवचनेन साधोमुखशोभा, रुचि-
पूर्वकं श्रवणेन भानने उल्लासोदयात् ।
पाठा.
REPER
-१ इन्द्रियहरिणहरती च. २ सततमतिदुरन्ते यमुपभोग ; सततमतिदुरन्ते इयं दूरं नयत्युपभोग. ३ भाज-
नम् ४ सुखम् ५ च. ६ अपहरति; अपहरति सकलम्; हरति च सकलम्; हरति सकलम्. ७ अतिमलिनमपि.
८ परिणामः ९ कुसुमशरप्रहार.
शुकनासोपदेशः ]
पूर्वभागः ।
तिदूरमात्मेच्छया यौवनसमये पुरुषं प्रकृतिः । इन्द्रियहरिणहारिणी च सततदुरन्तेयमुप-
भोगमृगतृष्णिका । नवयौवनकषायितात्मनश्च सलिलानीव तान्येव विषयस्वरूपाण्याखाद्य-
मानानि मधुरतराण्यापतन्ति मनसः । नाशयति च दियोह इवोन्मार्गप्रवर्तकः पुरुषमत्या-
सङ्गो विषयेषु । भवादृशा एव भवन्ति भाजमान्युपदेशानाम् । अपगतमले हि स्फटिकम-
णाविव रजनिकरगभस्तयो विशन्ति सुखेनोपदेशगुणाः । गुरुवचनममलमपि सलिलमिव
महदुपजनयति श्रवणस्थितं शूलमभव्यस्य । इतरस्य तु करिण इव शङ्खाभरणमाननशोभा-
समुदयमधिकतरमुपजनयति । हैरत्यँतिमलिनमन्धकारमिव दोषजातं प्रदोष समय निशा कर
इव । गुरूपदेश: प्रशमहेतुर्वर्य: परिणाम इव पलितरूपेण शिरसिजजालमीकुरू
तदेव परिणमयति । अयमेव चानास्वादित विषयरसस्य ते काल उपदेशस्य । कुंसुमशरशर-
२२३
ja
रजोगुणेन भ्रान्तिमो यस्याम् । पक्षे रजसां रेणूनां भ्रमो यस्याम् । इन्द्रियेति । इन्द्रियाण्येव करणान्येव
हरिणाः कुरङ्गास्तेषां हारिणी हरणशीलैतादृश्युपभोगोऽङ्गनादिकः स एव मृगतृष्णिका मरुमरीचिकेयं सततं निर-
न्तरम् । सुखाभिमानोत्पादनाद्दुरन्ता दुःखावसाना । नवेति । नवयौवनेन प्रत्यप्रतारुण्येन कषायितं विपरिवर्ति-
तमात्मान्तःकरणं यस्यैवंभूतस्य पुरुषस्यास्वाद्यमानानि तान्येव विषयस्वरूपाणि मनसश्चेतसो मधुरतराण्यापतन्ति ।
मधुराण्येव भवन्तीत्यर्थः । अत्रैव दृष्टान्तमाह - सलिलेति । यथा कषायद्रव्येण हरीतक्यादिना मधुराण्यपि
'जला नि मधु (रत ) राणि स्युः । 'आत्मानः' इति प्रामादिकः पाठः । विषयेषु स्रक्चन्दनवनितादिष्वत्यासङ्गोऽत्यासक्तिः
पुरुषमात्मानं नाशयति । क इव । दिमोहो दिग्भ्रान्तिरिव । उभयोः सादृश्यमाह
- उन्मार्ग इति । उन्मार्गो-
sपथो विरुद्धाचारश्च तत्र प्रवर्तकः प्रेरकः । ततः किमित्यत आह - भवादृशा इति । उपदेशानां शिक्षाण
भाजनानि पात्राणि भवादृशा भवत्सदृशा एव भवन्ति नान्य इति भावः । उपदेशफलमाह - अपगतेति ।
अपगतो दूरीभूतः कालुष्यलक्षणो मलो यस्मादेवभूते मनसि चित्त उपदेशगुणाः शिक्षागुगाः सुखेनानायासेन
विशन्ति प्रवेशं कुर्वन्ति । कस्मिन्क इव । स्फटीति । स्फटिकमणौ रजनिकरश्चन्द्रस्तस्य गभस्तयः किरणा-
स्तद्वदिव । दोषे सति किं स्यादित्याह - गुरुवचन मिति । गुरुवचनं हिताहितप्राप्तिपरिहारोपदेष्टा गुरुस्तस्य
वचनं वाक्यममलमपि निर्मलमप्यभव्यस्यासाधोः श्रवणस्थितं कर्णकोटरगतं सन्महच्छूलमुपजनयत्युत्पादयती-
त्यर्थः । अत्रार्थेऽनुभवसिद्धं दृष्टान्तमाह - सलिलेति । यथा सलिलं पानीयमतिस्वच्छमपि कर्णगतं महाव्यथा-
जनकं स्यात् । दोषाभावे त्वाह - इतरस्य स्वधिकतर माननशोभासमुदयमुपजनयति विदधाति । क इव ।
शङ्खो जलजस्तस्याभरणं भूषणं करिण इव हस्तिन इव । हस्तिनां दृष्टिदोषबाधनार्थ शङ्खाभरणं कर्णे बध्यत इति
लोकरीतिः । अतिमलिनमतिश्यामं दोषजातं दूषणसमूहमन्धकारमिव तिमिरमिव हरति दूरीकरोति । क इव, प्रदो-
षसमयनिशाकर इव यामिनी भुखचन्द्रोदय इव । प्रकारान्तरेणाह- प्रशम इति । प्रशमोऽन्तरिन्द्रियनिग्रहस्त
द्धेतुर्गुरूपदेशः शिरसिजजालं शेरोरुहभारममली कुर्वन्गुणरूपेण तदेव परिणमयति परिपाकं न्यति । कइव । वं
यःपरिणाम इवावस्थापरिणतिरिव । यथा सोऽपि शिरसिजजालं केशसमूहं पलितरूपेणाभली दुर्वस देव शिरसिज-
जालं गुणरूपेण परिणमयति । तन्निदानमेव प्रथमे वयसि किमुपदेशेनेत्यत आह - अयमिति । अयमेव नापरस्ते
तवोपदेशस्य कालः शिक्षाप्रदानसमयः । अत्रार्थे हेतुं प्रदर्शय नाह - अनास्वादीति । न विद्यत आखादोऽनु -
भवो यस्यैवंविधो विषयरसो यम्य तथा तस्य । आस्वादित विषयस्य तूपदेशो निरर्थकः स्यादित्याह– कुसुमेति ।
-
B
-
टिप्प० - 1 कर्णगतशङ्खाभरणेन यथा हस्तिनो मुखशोभा, तथा गुरुवचनेन साधोमुखशोभा, रुचि-
पूर्वकं श्रवणेन भानने उल्लासोदयात् ।
पाठा.
REPER
-१ इन्द्रियहरिणहरती च. २ सततमतिदुरन्ते यमुपभोग ; सततमतिदुरन्ते इयं दूरं नयत्युपभोग. ३ भाज-
नम् ४ सुखम् ५ च. ६ अपहरति; अपहरति सकलम्; हरति च सकलम्; हरति सकलम्. ७ अतिमलिनमपि.
८ परिणामः ९ कुसुमशरप्रहार.