कादम्बरी /247
This page has not been fully proofread.
कादम्बरी ।
[ कथायाम्-
२१४
नलेषु प्रैज्वलत्सु मानिनीनां शोकविधुरेषु हृदयेषु, प्रवृत्ते प्रदोषसमये चन्द्रापीडः प्रज्वलि-
तदीपिकाचक्रवालपरिवारश्चरणाभ्यामेव राजकुलं गत्वा पितुः समीपे मुहूर्त स्थित्वा दृष्ट्वा
च विलासवतीमागत्य स्वभवनमने करत्नप्रभाशबलमुरंगराजफणामण्डलमिव हृषीकेशः शय
नतलमधिशिश्ये ।
प्रभातायां च निशीथिन्यां समुत्थाय समभ्यनुज्ञातः पित्रामिनवमृगया कौतुकारृष्यमा-
णहृदयो भगवत्यनुदित एव सहस्ररश्मावारुह्येन्द्रायुधममतो बालेयप्रमाणानाकर्षय द्भिश्वामी-
कर शृङ्खलाभिः कौलेयका अरद्वयाघ्रचर्मशबॅलव सनककधारिभिरनेकवर्णपट्टची रिको द्धमौलि-
भिरुपचितश्मश्रुगहनमुखैरेक कर्णावसक्तहेमताली
पुटै राबजूनिबिड कक्षैर
न बरतश्रमोपचितोरुपि-
ण्डेिकैः कोर्दण्डपाणिभिः श्वपोषकैरनवरतकृतकोलाहलैः प्रधावद्भिर्द्विगुणीक्रियमाणमैनोत्साहो
:
नीति । मानिनीनां शोकविधुरेषु शुक्पीडितेषु हृदयेषु मनस्सु मानादेव प्रज्वलत्सु दह्यमानेषु सत्सु । अत
एवाह - सूर्येति । सूर्यकान्ता ये मणयस्तेभ्य इव संक्रान्तः प्रतिबिम्बितोऽनलो बहिर्येषु । उपसंहरन्नाह -
एवंविधे प्रदोषसमये यामिनीमुखसमये प्रवृत्ते सति प्रसृत सति चन्द्रापीडः । प्रज्वलितेति । प्रज्वलितमुद्दीपितं
यद्दीपिकाचक्रवालं तदेव परिवारः परिच्छदो यस्यैवंभूतः । चरणाभ्यामेव राजकुलं गत्वा पितुः समीपे मुहूर्त
स्थित्वा दृष्ट्वा च विलासवतीमागत्य स्वभवनं शयनतलं शयनीयतलमधिशिश्ये शयनं चक्रे । शयनतलमित्यत्र
'अधिशीस्थासाम्-' इत्यधिकरणे द्वितीया । शयनतलं विशेषयन्नाह - अनेकेति । अनेकेषां रत्नानां मणीनां
या प्रभा तया शबलं कर्बुरम् । कृष्णत्वेसाम्यादुपमानान्तरमाह - उरगेति । उरगराजः शेषनागस्तस्य यत्फणा •
मण्डलं तत्र हृषीकेश
।
प्रभातायामिति । प्रभातायां विभातायां निशीथिन्यां रजन्यां च समुत्थायोत्थानं कृत्वा पित्रा जनकेन
समभ्यनुज्ञातः प्रदत्तानुज्ञोऽभिनवा प्रत्यग्रा या मृगयाखेटकं तस्य यत्कौतुकमाश्चर्य तेनाकृष्यमाणं हृदयं यस्य
सः । भगवत्यनुदित उदयमप्राप्त एव सहस्ररश्मौ सूर्य इन्द्रायुधमश्वमारुह्य बहुगजतुरगपदातिपरिवृतो
वनं यथावित्यन्वयः । कीदृशो राजकुमारः। द्विगुणेति । द्विगुणीक्रियमाणो मनोत्साहो यस्य सः । कैः ।
श्वपोषकैः कौलेयरक्षकैः । तानेव विशिष्टि – अग्रत इति । अग्रतः पुरतो बालेयो रासभस्तत्प्रमाणां-
स्वामीकरशृङ्खलाभिः सुवर्णशृङ्खलाभिः कौलेयकाञ्ञ्जुन आकर्षयद्भिराकर्षणं कुर्वद्भिः । जदिति । जरञ्जरी-
यान्यो व्याघ्रो द्वीपी तस्य चर्म त्वक्तद्वत्तदिव शबलं कर्बुरं यद्वसनं वस्त्रं तस्य यः कञ्जुकोऽङ्गिका तद्धा-
रिभिः । अनेकेति । अनेकवर्णा या पट्टचीरिका तयोद्धाः संयता मौलयः केशा यैः । उपेति । उपचितानि
वर्धितानि यानि मश्रूण्यास्यलोमानि तैर्गहनानि संकीर्णानि मुखानि येषां तैः । एकेति । एकस्मिन्कर्णे-
ऽवसक्तं क्षिप्तं हेमतालीपुटं यैः । आबद्धेति । आबद्धा नद्धा निबिडं दृढं कक्षा मध्यप्रदेशो यैः । अनवर-
तेति । अनवरतं यः श्रमस्तेनोपचिते पुष्टे ऊरुपिण्डिके जङ्घापिचिण्डिके येषां तैः । पिण्डिका च गुल्फोपरि -
जानोरधःप्रदेशः । कोदण्डो धनुः पाणौ येषां तैः । अनवरतेति । अनवरतं निरन्तरं कृतः कोलाहलो यैः ।
टिप्प० - 1 धन्यष्टीकाकारः । न खलु कृष्णवर्णे शयनीये सुष्वाप चन्द्रापीडः, न च तस्य शोमैव ।
शेषोपि च श्वेत एव । अत एव श्वेतत्वसाम्यादित्युचितम् । 2 द्विगुणीक्रियमाणो गमनोत्साहो यस्येत्येव
पाठः । मनोत्साह इति पाठस्वीकारस्तु सर्वथाऽव्युत्पत्तिष्टीकाकृतः । 3 आकर्षद्भिरित्येव पाठः,
णिचोडना.
बश्यकत्वात् । 4 अनेकवर्णाः याः पट्ट (चौम) वस्त्रस्य ची रिकाः क्षुइखण्डास्तैः उत् उपरि बद्धाः जटीभूताः
केशा यैरिति व्याख्योचिता । 5 स्वर्णघटितोऽलंकार विशेषः ।
पाठा०- -१ ज्वलत्सु. २ मुहूर्तकम् ३ अभ्यनुज्ञात: ४ अवकृष्यमाण. ५ बालेयद्वीपिप्रमाणान् ६ आकर्षद्भिः.
७ शबलकञ्चक. ८ अवबद्ध; उर्ध्वबद्ध ९ पिण्डकै १० दण्डपाणिभिः• ११ उत्साहः; गमनोत्साहः.
..
[ कथायाम्-
२१४
नलेषु प्रैज्वलत्सु मानिनीनां शोकविधुरेषु हृदयेषु, प्रवृत्ते प्रदोषसमये चन्द्रापीडः प्रज्वलि-
तदीपिकाचक्रवालपरिवारश्चरणाभ्यामेव राजकुलं गत्वा पितुः समीपे मुहूर्त स्थित्वा दृष्ट्वा
च विलासवतीमागत्य स्वभवनमने करत्नप्रभाशबलमुरंगराजफणामण्डलमिव हृषीकेशः शय
नतलमधिशिश्ये ।
प्रभातायां च निशीथिन्यां समुत्थाय समभ्यनुज्ञातः पित्रामिनवमृगया कौतुकारृष्यमा-
णहृदयो भगवत्यनुदित एव सहस्ररश्मावारुह्येन्द्रायुधममतो बालेयप्रमाणानाकर्षय द्भिश्वामी-
कर शृङ्खलाभिः कौलेयका अरद्वयाघ्रचर्मशबॅलव सनककधारिभिरनेकवर्णपट्टची रिको द्धमौलि-
भिरुपचितश्मश्रुगहनमुखैरेक कर्णावसक्तहेमताली
पुटै राबजूनिबिड कक्षैर
न बरतश्रमोपचितोरुपि-
ण्डेिकैः कोर्दण्डपाणिभिः श्वपोषकैरनवरतकृतकोलाहलैः प्रधावद्भिर्द्विगुणीक्रियमाणमैनोत्साहो
:
नीति । मानिनीनां शोकविधुरेषु शुक्पीडितेषु हृदयेषु मनस्सु मानादेव प्रज्वलत्सु दह्यमानेषु सत्सु । अत
एवाह - सूर्येति । सूर्यकान्ता ये मणयस्तेभ्य इव संक्रान्तः प्रतिबिम्बितोऽनलो बहिर्येषु । उपसंहरन्नाह -
एवंविधे प्रदोषसमये यामिनीमुखसमये प्रवृत्ते सति प्रसृत सति चन्द्रापीडः । प्रज्वलितेति । प्रज्वलितमुद्दीपितं
यद्दीपिकाचक्रवालं तदेव परिवारः परिच्छदो यस्यैवंभूतः । चरणाभ्यामेव राजकुलं गत्वा पितुः समीपे मुहूर्त
स्थित्वा दृष्ट्वा च विलासवतीमागत्य स्वभवनं शयनतलं शयनीयतलमधिशिश्ये शयनं चक्रे । शयनतलमित्यत्र
'अधिशीस्थासाम्-' इत्यधिकरणे द्वितीया । शयनतलं विशेषयन्नाह - अनेकेति । अनेकेषां रत्नानां मणीनां
या प्रभा तया शबलं कर्बुरम् । कृष्णत्वेसाम्यादुपमानान्तरमाह - उरगेति । उरगराजः शेषनागस्तस्य यत्फणा •
मण्डलं तत्र हृषीकेश
।
प्रभातायामिति । प्रभातायां विभातायां निशीथिन्यां रजन्यां च समुत्थायोत्थानं कृत्वा पित्रा जनकेन
समभ्यनुज्ञातः प्रदत्तानुज्ञोऽभिनवा प्रत्यग्रा या मृगयाखेटकं तस्य यत्कौतुकमाश्चर्य तेनाकृष्यमाणं हृदयं यस्य
सः । भगवत्यनुदित उदयमप्राप्त एव सहस्ररश्मौ सूर्य इन्द्रायुधमश्वमारुह्य बहुगजतुरगपदातिपरिवृतो
वनं यथावित्यन्वयः । कीदृशो राजकुमारः। द्विगुणेति । द्विगुणीक्रियमाणो मनोत्साहो यस्य सः । कैः ।
श्वपोषकैः कौलेयरक्षकैः । तानेव विशिष्टि – अग्रत इति । अग्रतः पुरतो बालेयो रासभस्तत्प्रमाणां-
स्वामीकरशृङ्खलाभिः सुवर्णशृङ्खलाभिः कौलेयकाञ्ञ्जुन आकर्षयद्भिराकर्षणं कुर्वद्भिः । जदिति । जरञ्जरी-
यान्यो व्याघ्रो द्वीपी तस्य चर्म त्वक्तद्वत्तदिव शबलं कर्बुरं यद्वसनं वस्त्रं तस्य यः कञ्जुकोऽङ्गिका तद्धा-
रिभिः । अनेकेति । अनेकवर्णा या पट्टचीरिका तयोद्धाः संयता मौलयः केशा यैः । उपेति । उपचितानि
वर्धितानि यानि मश्रूण्यास्यलोमानि तैर्गहनानि संकीर्णानि मुखानि येषां तैः । एकेति । एकस्मिन्कर्णे-
ऽवसक्तं क्षिप्तं हेमतालीपुटं यैः । आबद्धेति । आबद्धा नद्धा निबिडं दृढं कक्षा मध्यप्रदेशो यैः । अनवर-
तेति । अनवरतं यः श्रमस्तेनोपचिते पुष्टे ऊरुपिण्डिके जङ्घापिचिण्डिके येषां तैः । पिण्डिका च गुल्फोपरि -
जानोरधःप्रदेशः । कोदण्डो धनुः पाणौ येषां तैः । अनवरतेति । अनवरतं निरन्तरं कृतः कोलाहलो यैः ।
टिप्प० - 1 धन्यष्टीकाकारः । न खलु कृष्णवर्णे शयनीये सुष्वाप चन्द्रापीडः, न च तस्य शोमैव ।
शेषोपि च श्वेत एव । अत एव श्वेतत्वसाम्यादित्युचितम् । 2 द्विगुणीक्रियमाणो गमनोत्साहो यस्येत्येव
पाठः । मनोत्साह इति पाठस्वीकारस्तु सर्वथाऽव्युत्पत्तिष्टीकाकृतः । 3 आकर्षद्भिरित्येव पाठः,
णिचोडना.
बश्यकत्वात् । 4 अनेकवर्णाः याः पट्ट (चौम) वस्त्रस्य ची रिकाः क्षुइखण्डास्तैः उत् उपरि बद्धाः जटीभूताः
केशा यैरिति व्याख्योचिता । 5 स्वर्णघटितोऽलंकार विशेषः ।
पाठा०- -१ ज्वलत्सु. २ मुहूर्तकम् ३ अभ्यनुज्ञात: ४ अवकृष्यमाण. ५ बालेयद्वीपिप्रमाणान् ६ आकर्षद्भिः.
७ शबलकञ्चक. ८ अवबद्ध; उर्ध्वबद्ध ९ पिण्डकै १० दण्डपाणिभिः• ११ उत्साहः; गमनोत्साहः.
..