कादम्बरी /235
This page has not been fully proofread.
२०२
कादम्बरी ।
सुकृतमिवादिमध्यावसानकल्याणकरम्,
,
***
[ कथायाम्-
कृताकृतसुकृतविचारनिपुणम्,
वासरारम्भमिव पद्म-
रागारुणी क्रियमाणनिशान्तम्, दिव्यमुनिगणमिव केलापिसनाथश्वेतकेतुशोभितम्, भारतस-
मरमिव कृतवर्मबाणचक्रसंभारभीषणम्, पातालमिव महाकबुक्यध्यासितम्, वर्ष पर्वतसमू-
हमिवान्तःस्थितापरिमित शृङ्गिहेमकूटम् महाद्वारमपि दुष्प्रवेशम्; अवन्ति विषयगत प
मागधजनाधिष्ठितम्, स्फीतमपि भ्रमन्नन्नलोकं राजकुलं विवेश ।
,
,
ससंभ्रमोपगतैश्च कृतप्रणामै : प्रतीहारमण्डलैरुपदिश्यमानमार्गः, सर्वतः प्रचलितेन च
GUEST
प्रशंसनीयमिति विरोधः तत्परिहारस्त्वगम्यः पुरैरमायो विषयो देशस्तदासक्तमित्यर्थात् । अन्तको यमस्तस्य
भटगणः सुभउसमूहस्तमिव कृताकृतं यत्सुकृतं शोभनं कृत्यं तस्य यो विचारस्तत्र निपुणं चतुरम् पेक्षे....
" सुकृतं पुण्यं तद्वदिवादिमध्यावसानेषु कल्याणकरं शुभकारकमित्यभङ्गश्लेषः । वासरस्य दिवसस्यारम्भ-
स्तमिव पद्मरागै रक्तमणिभिररुणीक्रियमाणं रक्तीक्रियमाणं निशान्तं गृहं यत्र तत् । 'धामागारं निशान्तम्'
इति कोशः । पक्षे पद्मानां रागैररुणीक्रियमाणो निशान्तो रात्रिप्रान्तो यस्मिन् दिव्यो मुनिगणो वसिष्ठा-
दिस्तमिव कलापिनो मयूरास्तैः सनाथाः सहिता ये श्वेतकेतवः सितध्वजास्तैः शोभितम् । पक्षे कलापी.
सनाथः श्वेतकेतुश्च त्रयोऽप्येते देवर्षयस्तैः शोभितं विराजितम् । भारतशास्त्रोक्तसमरमिव कृतो विहितो वर्म
कवचम्, बाणाः शराः, चक्र ।णि प्रसिद्धानि, एतेषां संभार: समूहस्तेन भीषणं भयजनकम् । पक्षे कृतवर्मा.
हृदीकपुत्रः, बाणा: शिलीमुखाः, तेषां चक्रेषु परदलेषु संभारस्तेन भीषणम् । पातालं वडवामुखं तदिव महाक-
झुकिनः सौविदल्लास्तैरध्यासितमाश्रितम् । पक्षे महाकञ्चुकिन: सर्पाः । वर्षपर्वताः क्षेत्रसीमाकारिणोऽचलाः
सतैव । तदुक्तम् – 'हिमवान् हेमकूटश्च निषधो मेरुरेव च । श्वेतः कृष्णश्च शृङ्गी च सप्तैते वर्षपर्वताः' ।.
तेषां समूहमिवान्तःस्थितानि मध्यस्थितान्यपरिमितान्य संख्येयानि शृङ्गीहेमानि । 'अलंकाराय यत्स्वर्ग
तच्छृङ्गीकनकं विदुः' । तेषां कूटानि यस्मिंस्तत्संबन्धस्तैर परिमितत्वेन शृङ्गं प्राधान्यं येषामेवंभूतानि
हेमकूठानि सुवर्णसमूहा यस्मिन् । 'प्राधान्यसान्वोश्च' इत्यनेकार्थः । पक्षेऽपरिमित शृङ्गी हेमकूटाचलो
यस्मिन् । महाद्वारमपि दुःप्रवेशमित्यतिशयोक्तिः । अवन्तिविषयो मालवदेशस्तत्र गतमपि प्राप्तमपि भागधजनै-
र्जरासन्धदेशोद्भवजनैरधिष्ठितमिति विरोधः । तत्परिहारस्तु मागधा युद्धान्निवर्तिनो गायनास्तैरधिष्ठितमित्य-
र्थात् । स्फीतमपि ऋद्धिमदपि भ्रमन्तो नशा लोका यस्मिन्निति विरोधः । तत्परिहारस्तु भ्रमन्तो देशान्तरा
दागता नमलोकाः स्तुतिव्रता नग्नाचार्याश्च यस्मिन्नियर्थात् ।
99
ससंत्रमं सवेगमुपगतैः प्राप्तैः कृतः प्रणामो येनैवंभूतैः प्रतीहारमण्डलैर्द्वारपालसमूहरुपदिश्यमान उपदार्थ..
मानो मार्गः पन्था यस्य स तथा । बहुभिर्वषैर्विद्याभ्यासं विधाय गृहागतत्वेन तादृशगृहज्ञानाभावाद्वारपालैर्मार्गः
प्रदशर्यत इति भावः । यद्वा पितुराह्वानजनितप्रमोद तिरेकेण विस्मृतान्यव्यापारत्वात्तत्प्रदर्शनं युक्तमेवेति भावः ।
राजगृह प्रवेशानन्तरं स चन्द्रापीडो भुवनान्तराणीव सप्तकक्षान्तरराण्यतिक्रम्य पितरं तारापीडमपश्यदित्यन्वयः ।
पुनः कीदृशः । राजलोकेन प्रणम्यमानो नमस्क्रियमाणः । अथ राजलोकं विशिष्टि - सर्वत इति । सर्वतः
टिप्प० - 1 प्रजाभिः कृतस्य अकृतस्य सुन्दररूपेण कृतस्य च ( कार्यस्य ) विचारे इति राजकुल-
पक्षे । कृतयोः भकृत (पाप) सुकृत ( पुण्य ) योर्विचारे इति यमभटपक्षे । 2 अस्पष्टमिदम् । अन्तःस्थितः
अपरिमितानां शृङ्गिणां (गवादीनाम् ) हेनां च कूटो ( समूहः ) यस्मिन्निति राजकुलम् । अन्तःस्थितौ
अपरिमितौ (महान्तौ ) शृङ्ग-हेमकूटी तामको पत्रेतौ यस्य इति वर्षपर्वतसमूह इत्यर्थः । 3 अज्ञा-
नमिदम्, विरोधालंकारोऽत्र । महाद्वारत्वे दुःप्रवेशत्वं विरुद्धम् । राज्ञः प्रतापात् साधारणैः दुःप्रवेशत्व-
मिति तत्परिहारः ।
पाठ-
-१ परिस्फुरत्पन. १ चित्रकलापि. ३ उपशोमितन् ४ शिलीमुख, - ५ . कबुकिसहस्राध्यासितम्..
६ परिमाण, ७ शृङ्ग; नि.
कादम्बरी ।
सुकृतमिवादिमध्यावसानकल्याणकरम्,
,
***
[ कथायाम्-
कृताकृतसुकृतविचारनिपुणम्,
वासरारम्भमिव पद्म-
रागारुणी क्रियमाणनिशान्तम्, दिव्यमुनिगणमिव केलापिसनाथश्वेतकेतुशोभितम्, भारतस-
मरमिव कृतवर्मबाणचक्रसंभारभीषणम्, पातालमिव महाकबुक्यध्यासितम्, वर्ष पर्वतसमू-
हमिवान्तःस्थितापरिमित शृङ्गिहेमकूटम् महाद्वारमपि दुष्प्रवेशम्; अवन्ति विषयगत प
मागधजनाधिष्ठितम्, स्फीतमपि भ्रमन्नन्नलोकं राजकुलं विवेश ।
,
,
ससंभ्रमोपगतैश्च कृतप्रणामै : प्रतीहारमण्डलैरुपदिश्यमानमार्गः, सर्वतः प्रचलितेन च
GUEST
प्रशंसनीयमिति विरोधः तत्परिहारस्त्वगम्यः पुरैरमायो विषयो देशस्तदासक्तमित्यर्थात् । अन्तको यमस्तस्य
भटगणः सुभउसमूहस्तमिव कृताकृतं यत्सुकृतं शोभनं कृत्यं तस्य यो विचारस्तत्र निपुणं चतुरम् पेक्षे....
" सुकृतं पुण्यं तद्वदिवादिमध्यावसानेषु कल्याणकरं शुभकारकमित्यभङ्गश्लेषः । वासरस्य दिवसस्यारम्भ-
स्तमिव पद्मरागै रक्तमणिभिररुणीक्रियमाणं रक्तीक्रियमाणं निशान्तं गृहं यत्र तत् । 'धामागारं निशान्तम्'
इति कोशः । पक्षे पद्मानां रागैररुणीक्रियमाणो निशान्तो रात्रिप्रान्तो यस्मिन् दिव्यो मुनिगणो वसिष्ठा-
दिस्तमिव कलापिनो मयूरास्तैः सनाथाः सहिता ये श्वेतकेतवः सितध्वजास्तैः शोभितम् । पक्षे कलापी.
सनाथः श्वेतकेतुश्च त्रयोऽप्येते देवर्षयस्तैः शोभितं विराजितम् । भारतशास्त्रोक्तसमरमिव कृतो विहितो वर्म
कवचम्, बाणाः शराः, चक्र ।णि प्रसिद्धानि, एतेषां संभार: समूहस्तेन भीषणं भयजनकम् । पक्षे कृतवर्मा.
हृदीकपुत्रः, बाणा: शिलीमुखाः, तेषां चक्रेषु परदलेषु संभारस्तेन भीषणम् । पातालं वडवामुखं तदिव महाक-
झुकिनः सौविदल्लास्तैरध्यासितमाश्रितम् । पक्षे महाकञ्चुकिन: सर्पाः । वर्षपर्वताः क्षेत्रसीमाकारिणोऽचलाः
सतैव । तदुक्तम् – 'हिमवान् हेमकूटश्च निषधो मेरुरेव च । श्वेतः कृष्णश्च शृङ्गी च सप्तैते वर्षपर्वताः' ।.
तेषां समूहमिवान्तःस्थितानि मध्यस्थितान्यपरिमितान्य संख्येयानि शृङ्गीहेमानि । 'अलंकाराय यत्स्वर्ग
तच्छृङ्गीकनकं विदुः' । तेषां कूटानि यस्मिंस्तत्संबन्धस्तैर परिमितत्वेन शृङ्गं प्राधान्यं येषामेवंभूतानि
हेमकूठानि सुवर्णसमूहा यस्मिन् । 'प्राधान्यसान्वोश्च' इत्यनेकार्थः । पक्षेऽपरिमित शृङ्गी हेमकूटाचलो
यस्मिन् । महाद्वारमपि दुःप्रवेशमित्यतिशयोक्तिः । अवन्तिविषयो मालवदेशस्तत्र गतमपि प्राप्तमपि भागधजनै-
र्जरासन्धदेशोद्भवजनैरधिष्ठितमिति विरोधः । तत्परिहारस्तु मागधा युद्धान्निवर्तिनो गायनास्तैरधिष्ठितमित्य-
र्थात् । स्फीतमपि ऋद्धिमदपि भ्रमन्तो नशा लोका यस्मिन्निति विरोधः । तत्परिहारस्तु भ्रमन्तो देशान्तरा
दागता नमलोकाः स्तुतिव्रता नग्नाचार्याश्च यस्मिन्नियर्थात् ।
99
ससंत्रमं सवेगमुपगतैः प्राप्तैः कृतः प्रणामो येनैवंभूतैः प्रतीहारमण्डलैर्द्वारपालसमूहरुपदिश्यमान उपदार्थ..
मानो मार्गः पन्था यस्य स तथा । बहुभिर्वषैर्विद्याभ्यासं विधाय गृहागतत्वेन तादृशगृहज्ञानाभावाद्वारपालैर्मार्गः
प्रदशर्यत इति भावः । यद्वा पितुराह्वानजनितप्रमोद तिरेकेण विस्मृतान्यव्यापारत्वात्तत्प्रदर्शनं युक्तमेवेति भावः ।
राजगृह प्रवेशानन्तरं स चन्द्रापीडो भुवनान्तराणीव सप्तकक्षान्तरराण्यतिक्रम्य पितरं तारापीडमपश्यदित्यन्वयः ।
पुनः कीदृशः । राजलोकेन प्रणम्यमानो नमस्क्रियमाणः । अथ राजलोकं विशिष्टि - सर्वत इति । सर्वतः
टिप्प० - 1 प्रजाभिः कृतस्य अकृतस्य सुन्दररूपेण कृतस्य च ( कार्यस्य ) विचारे इति राजकुल-
पक्षे । कृतयोः भकृत (पाप) सुकृत ( पुण्य ) योर्विचारे इति यमभटपक्षे । 2 अस्पष्टमिदम् । अन्तःस्थितः
अपरिमितानां शृङ्गिणां (गवादीनाम् ) हेनां च कूटो ( समूहः ) यस्मिन्निति राजकुलम् । अन्तःस्थितौ
अपरिमितौ (महान्तौ ) शृङ्ग-हेमकूटी तामको पत्रेतौ यस्य इति वर्षपर्वतसमूह इत्यर्थः । 3 अज्ञा-
नमिदम्, विरोधालंकारोऽत्र । महाद्वारत्वे दुःप्रवेशत्वं विरुद्धम् । राज्ञः प्रतापात् साधारणैः दुःप्रवेशत्व-
मिति तत्परिहारः ।
पाठ-
-१ परिस्फुरत्पन. १ चित्रकलापि. ३ उपशोमितन् ४ शिलीमुख, - ५ . कबुकिसहस्राध्यासितम्..
६ परिमाण, ७ शृङ्ग; नि.