कादम्बरी /20

उपोद्धातः ।
 
पाठपरिवर्तनम्
 

सर्वमौलिभूतो दोषस्त्वयमस्याष्टीकाया यन्मूलपाठस्तथा धृतोस्ति येन कादम्बर्या: शोभायाः का कथा
वराकी सा लज्जेत । अवश्यं ग्रन्थपाठः प्राग्लिखित पुस्तकाधीनः किन्तु यष्टीकां लेखितुं परिकरमाब-
ध्नाति तस्यापि बुद्धेः किञ्चिन्मूल्यं जनसमाजेनाशंसनीयं भवति । गुरुतरं ह्यासनं टीकायाः । यद्धि
वाक्यं सामान्यशिक्षितोपि न लेखितुं पारयति तादृशं वाक्यं बाणसदृशो मार्मिकचूडामणिः कथं वा कवि-
मण्डलमण्डनभूते स्वग्रन्थे विलिखे दित्यक्षरमुखस्यापि विचारो भवत्येव । किन्त्वाश्चर्ययं नास्यात्र गन्धोपि ।
नापि चात्र लेखक - मुद्रकदोषोपि संभावयितुं शक्यः, व्याख्याक्षराणां तथैवाऽभिप्रायात् । ग्रन्थस्य प्रायः
प्रतिपदमेव सेयं दशा । टिप्पण्यां च सूचितमिदं (स्थाने स्थाने । अत्र तदुद्धरणे मुधा विस्तरः स्यात् ।
किन्तु मार्मिका द्वित्रैरुदाहरणैस्तद्वर्णिकाम् (बानगी ) परीक्षितुं पारयेयुः ।
 

 
'विबुधसासद्मन्यप्सरसो नाम कन्यकाः सन्तीति' मन्ये सर्वबोध्योयं विषयः । किन्तु टीकाकारेण मूल-
पाठः परिगृहीतोऽस्ति - 'विबुधसद्मन्यप्सरसेना नाम कन्यकाः सन्तीति' । व्याख्यानं चास्य दृश्यताम्-
'विबुधसझद्मनि किंनरगृहे । अप्सरसेनाः । नामेति कोमलामन्त्रणे । कन्यकाः पुत्र्यः सन्तीति' । 'किंनरगृहे'

इति समीक्षणीयं तावत् । अविवाहितत्वात् 'कन्यकाः' इति बाणलेखन्योत्कीर्णम्, तस्य 'पुग्यःत्र्य:' इति
पर्यायः कियत्स्वारस्यवाहीति सर्वैर्बुध्येयतैव (२९३ ) ।
 
१५
 

 
'हेमकूटधाम्नां किरातानां सुवर्णपुरं नाम निवासस्थानम्' इत्यस्य स्थाने पाठोऽस्ति 'हेमजकूटनाम्नां
किरातानाम्' । व्याख्यानं दृश्यताम् – 'हेमजकूट इति नाम येषामेवंविधानां किरातानां भिल्लानां
म्लेच्छानां वा (पृ. २५७ ) ।
 
-
 

 
गन्धर्वराजधान्यां हेमकूटे ( कादम्बरीनिवासस्थाने ) यदा चन्द्रापीडो जगाम तदाऽनुरक्ता काद-
म्बरी प्रेमोपायनं शेषाख्यं रत्नहारं तस्मै प्रजिघाय । तदेतदुपायनमादाय कादम्बर्याः प्राणप्रिया सखी मद-

लेखा तरलिकया सह चन्द्रापीडमुपजगाम । प्रणय मार्गोचितमिदम् । न हि स्वयं नायिकाया इदमौचि-
त्यमावहति । बाणोपि तथैवोपनिबबन्ध । अत एव हारसमर्पणे तत्प्रशंसायामाह - ' (सोयं हारः )
अम्भसां पत्या प्रचेतसे दत्तः । पाशभृता गन्धर्वराजाय । गन्धर्वराजेन कादम्बर्येयै' इति । न हि कादम्बरी
स्वयमेवं ब्रूयात् । अत एव तदागमनावसरे पाठोऽस्ति — "... कादम्बरीप्रतीहार्या दक्षिणकरेण दत्तहस्ता-
वलम्बां मदलेखाम्, तरलिकाम्** अद्राक्षीत्" इत्यादिः । किन्तु टीकाकारः पाठमाह - 'कादम्बरीं प्रती-
हार्या दत्तहस्तावलम्बाम्' इत्यादिः । न हि लेखक - मुद्रक दोषोऽत्र संभाव्यः । पदच्छेदपूर्वकं स्पष्टं व्याख्या-
ति — 'चन्द्रापीड: कादम्बरीम्, अथ चागच्छन्तीं मदलेखाम् तस्याः समीपे तरलिकामम्, ******पात्र विशेष
षे गृहीतं हारं चाद्राक्षीत्' इति । पुनरपि स्पष्टयति — 'अथ कादम्बरीं विशिनष्टि' इत्यादिना (पृ. ४१४ )।
 
..
 
-
 
"
 

 
केयूरकश्चन्द्रापीडसविधे कादम्बर्याः प्रणय-विह्वलता दिकं निवेदयति – 'निर्गते त्वयि हृदयसहस्रप्रया-
णपटहकलकलमिव नूपुरक्वणितेन कन्यकान्तः पुरे कुर्वति । 'कन्यकान्तः पुरे नूपुरक्वणितेन, हृदयसहस्राणां
यत्प्रयाणम् ( गृहं प्रत्यागच्छता त्वया सह प्रस्थानम् ) तस्य पटहकलकलमिव कुर्वति सति' इति सप्त-
स्
म्यन्तः पाठः । अर्थात् कन्यकानां नूपुरशब्दा नासन्, मन्ये त्वया सह प्रस्थितानां कन्यकाहृदयसहस्राणां
प्रयाणे पटहध्वनय एवाऽभूवन्निति । किन्तु टीका कारपाठोऽस्ति–पटहकलकलमिव नूपुरक्वणितेन
कुर्वन्ती देवी कादम्बरी...' इत्यादि । एकस्यास्तस्या नूपुराभ्यां पटहकोलाहलः कथमिति न विचारयितु-
मिच्छति टीकाकारपुंगवः । न चात्रापि लेखक - मुद्रकदोषः । 'कुर्वन्ती सृजन्ती' इति स्फुटं व्याख्यानात् ।
लेखकदोषेण ह
ह्रस्वदीर्घयोर्व्यत्ययो न जात इत्येतस्य साक्षी नुमागमः, नहि सप्तम्यां नुमः स्पर्शशङ्कापि
(पृ. ४३३) ।
 

 
कुत्रचित्कुन्त्र त्रचिच्च दुष्पाठपरिग्रहणेन तथा ग्रन्थस्य सर्वनाशः कृतोऽस्ति यं दृष्ट्वैव सभ्यताऽवगुण्ठने
 
i