कादम्बरी /189
This page has not been fully proofread.
१५६
तम् । अस्य तु किं प्रतिविधास्यसि
परिमलानुमीयमानस्य कुङ्कुमाङ्गरागस्य
वामृतावसेक निर्वाप्यमाणशोकानलप्रभवं
कयोस्तमालपलवावलान्छितमुखयोरिव
,
लतयो: श्यामायमानचूचुकयोः पयोधरयोः अस्य च प्रतिदिनैमतिगाढतरतामापद्यमा-
नेन काञ्चीकलापेन दूयमानस्य नश्यत्रिवलिरेपावलयस्य ऋशिमानमुज्झतो मध्यभा-
गस्य' इत्येवं ब्रुवाणमवनिपालमन्तर्मुसँहासः शुकनासः 'देव, किमायासयसि देवीम् ।
कादम्बरी ।
[ कथाया
विघटमानदलकोश विशदचम्पकचुतेः सवर्णतया
पोण्डुरतामापद्यमानस्यै, अनयोश्च गर्भसंभ-
धूममिव वैमतोर्गृहीतनीलोत्पलयोरिव चक्रवा-
कनककलशयोः सकदिवालिखितकृष्णागु रुपङ्कपत्र-
मदीयेन मदुक्तेन वचसा वाक्येन यदि तव त्रपा लज्जा वितन्यते विस्तार्यते । तदिति हेत्वर्थे । अयममिति
सोऽहमिति यदिदन्ताविषयेणाहमित्यस्याभेदप्रत्यभिज्ञानम् । निभृतमत्यर्थं तूष्णींस्थितः । अस्येति । अस्य
फुडमाजरागस्येत्यन्वितम् । किमिति प्रश्न प्रकारार्थे वा । प्रतिविधास्यसि । तस्य गोपनं कथं करिष्यसीत्याशयः ।
विघटेति । विघटमानानि भिद्यमानानि दलानि यस्यैवंभूतः कोशो मुकुलस्तेन विशदो निर्मलो यश्चम्पको
हेमपुष्पकस्तस्य द्युतिः कान्तिस्तस्याः सवर्णतया सरूपतया । अत एव विशेषाज्ञाने परिमलानुमीयमानस्ये-
त्युक्तम् । तथा च चम्पकपरिमलो न्यूनोऽङ्गरागपरिमलस्त्वधिक इति विशेषाद्विशिष्यानुमानं भवत्येवे-
त्याशयः । कुङ्कुमं काश्मीरं तेनाङ्गराग उद्वर्तनं तस्ये । अन्तर्वलीत्वनियता पाण्डुरता तामापयमानस्य प्राप्य •
माणस्येत्यर्थः । अथ चानयोः पयोधरयोरिति संबन्धः । कीदृशयोः । गर्भसंभव एवामृतं तस्यावसेकः सिवनं
तेन निर्वाप्यमाणो चिळुष्यमान श्चिरकालीन पुत्रानुत्पत्तिनिमित्तकः शोक एवानलो वहिस्तस्मात्प्र-
भव उत्पत्तिर्यस्यैवंभूतं स्तनवृन्तोपरि श्यामतालक्षणधूममिव वमतोस्त्यजतोः । पुनरुत्प्रेक्षां कुर्वशाह-
गृहीतेति । गृहीतमात्तं नीलोत्पलं कुवलयं याभ्यामेवंभूतयोश्चक्रवाकयोरिव रथामाह्वययोरिव । पुनरुत्प्रेक्षां
कुर्वनाह - तमालेति । तमालस्तापिच्छस्तस्य पल्लवाः किसलयास्तैर्लाञ्छितं चिह्नितं मुखं ययोरेवंभूतयोः
कनककलशयोरिव सुवर्णकुम्भयोरिव । पुनः प्रकारान्तरेणोत्प्रेक्षां कुर्वनाह- सकृदिति । सकृदेकवारमा•
लिखिता कृष्णागुरुपङ्केन पत्रलता पत्रवल्ली ययोरेतादृशयोरिव श्यामायमानं श्यामतामापद्यमानं चूचुकं स्तन-
वृन्तं ययोः पयोधरयोस्तयोर्गोपनं कथं करिष्यसि । स्तनाप्रश्यामता गर्भव्यतिरेकेणानुपपद्यमाना तद्भावमा-
विष्करोतीति भावः । अस्य चेति । मध्यभागस्येत्यनेनान्वितम् । प्रतिदिनं प्रत्यहमतिगाढतरतामतिदृढता-
भापद्यमानेन प्राप्यमाणेन काञ्चीकलापेन रशनाकलापेन दूयमानस्य पीड्यमानस्य । नश्यदिति । नश्य-
ऋश्यत्रिवल्या स्त्रिकस्य रेषावलयं यस्मिन्स तथा तस्य । कृशस्य भावः ऋशिमा कृशत्वमुज्झतस्त्यजतो मध्य-
आगस्य मध्यप्रदेशस्येत्येव मिति पूर्वोक्तप्रकारेण ब्रुवाणं वदन्तं अवनिपालं नृपं शुकनास इत्यब्रवीदित्यन्वयः ।
कीदृक् । अन्तर्मुखे मुखमध्ये हासो यस्य सः । एतेन महापुरुषत्वं सूचितम् । इतिशब्दार्थमाह --- देवेति ।
टिप्प० - 1 अज्ञानं टीकाकारस्य । 'परिमलानुमीय मानकुडुमरागस्थ पाण्डुरतामापद्यमानस्य वर्णस्थ',
इत्येव पाठः । चम्पकपुष्पकान्तेस्तुल्यवर्णतया परिमलेन ( सुगन्धेन) अनुमीयमानः काश्मीरजाङ्गरागो
यमिन् ताइशस्य वर्णस्य तव शरीरकान्तेः किं प्रतिविधायसीत्यन्वयः । कुडुमाङ्गरागः । शरीरवर्णश्चेत्यु
भयमपि चम्पकसवर्णमिति पृथक्तया अनुपलक्ष्यमाणत्वात् परिमलेन फेशराजुलेपनमनुमीयते इति
भावः । उन्मीलितमलंकारः । 2 नश्यत् विलुप्यमानं शिवलिलेखानां वलयं मण्डलं यस्मिन्नित्यर्थः ।
पाठा
बसेक
-१ मानस्य कुडुमरागस्य; मानकुङ्कुमाङ्गरागस्य. २ पाण्डुतामापाद्यमानस्य ३ मानख वर्णस्य ४ संगवा-
हृदयशोका ६ बसतोरन्तर्गृहीत; वहतोराननगृहीत. ७ कलशयोरिव ८ लिखित. ९ अतिगाढताम्.
१० आपाजमानेन. ११ लेखा. १२ उद्द्दत:. १३. सुखविहिसः सुखनगुडाहास.
a
तम् । अस्य तु किं प्रतिविधास्यसि
परिमलानुमीयमानस्य कुङ्कुमाङ्गरागस्य
वामृतावसेक निर्वाप्यमाणशोकानलप्रभवं
कयोस्तमालपलवावलान्छितमुखयोरिव
,
लतयो: श्यामायमानचूचुकयोः पयोधरयोः अस्य च प्रतिदिनैमतिगाढतरतामापद्यमा-
नेन काञ्चीकलापेन दूयमानस्य नश्यत्रिवलिरेपावलयस्य ऋशिमानमुज्झतो मध्यभा-
गस्य' इत्येवं ब्रुवाणमवनिपालमन्तर्मुसँहासः शुकनासः 'देव, किमायासयसि देवीम् ।
कादम्बरी ।
[ कथाया
विघटमानदलकोश विशदचम्पकचुतेः सवर्णतया
पोण्डुरतामापद्यमानस्यै, अनयोश्च गर्भसंभ-
धूममिव वैमतोर्गृहीतनीलोत्पलयोरिव चक्रवा-
कनककलशयोः सकदिवालिखितकृष्णागु रुपङ्कपत्र-
मदीयेन मदुक्तेन वचसा वाक्येन यदि तव त्रपा लज्जा वितन्यते विस्तार्यते । तदिति हेत्वर्थे । अयममिति
सोऽहमिति यदिदन्ताविषयेणाहमित्यस्याभेदप्रत्यभिज्ञानम् । निभृतमत्यर्थं तूष्णींस्थितः । अस्येति । अस्य
फुडमाजरागस्येत्यन्वितम् । किमिति प्रश्न प्रकारार्थे वा । प्रतिविधास्यसि । तस्य गोपनं कथं करिष्यसीत्याशयः ।
विघटेति । विघटमानानि भिद्यमानानि दलानि यस्यैवंभूतः कोशो मुकुलस्तेन विशदो निर्मलो यश्चम्पको
हेमपुष्पकस्तस्य द्युतिः कान्तिस्तस्याः सवर्णतया सरूपतया । अत एव विशेषाज्ञाने परिमलानुमीयमानस्ये-
त्युक्तम् । तथा च चम्पकपरिमलो न्यूनोऽङ्गरागपरिमलस्त्वधिक इति विशेषाद्विशिष्यानुमानं भवत्येवे-
त्याशयः । कुङ्कुमं काश्मीरं तेनाङ्गराग उद्वर्तनं तस्ये । अन्तर्वलीत्वनियता पाण्डुरता तामापयमानस्य प्राप्य •
माणस्येत्यर्थः । अथ चानयोः पयोधरयोरिति संबन्धः । कीदृशयोः । गर्भसंभव एवामृतं तस्यावसेकः सिवनं
तेन निर्वाप्यमाणो चिळुष्यमान श्चिरकालीन पुत्रानुत्पत्तिनिमित्तकः शोक एवानलो वहिस्तस्मात्प्र-
भव उत्पत्तिर्यस्यैवंभूतं स्तनवृन्तोपरि श्यामतालक्षणधूममिव वमतोस्त्यजतोः । पुनरुत्प्रेक्षां कुर्वशाह-
गृहीतेति । गृहीतमात्तं नीलोत्पलं कुवलयं याभ्यामेवंभूतयोश्चक्रवाकयोरिव रथामाह्वययोरिव । पुनरुत्प्रेक्षां
कुर्वनाह - तमालेति । तमालस्तापिच्छस्तस्य पल्लवाः किसलयास्तैर्लाञ्छितं चिह्नितं मुखं ययोरेवंभूतयोः
कनककलशयोरिव सुवर्णकुम्भयोरिव । पुनः प्रकारान्तरेणोत्प्रेक्षां कुर्वनाह- सकृदिति । सकृदेकवारमा•
लिखिता कृष्णागुरुपङ्केन पत्रलता पत्रवल्ली ययोरेतादृशयोरिव श्यामायमानं श्यामतामापद्यमानं चूचुकं स्तन-
वृन्तं ययोः पयोधरयोस्तयोर्गोपनं कथं करिष्यसि । स्तनाप्रश्यामता गर्भव्यतिरेकेणानुपपद्यमाना तद्भावमा-
विष्करोतीति भावः । अस्य चेति । मध्यभागस्येत्यनेनान्वितम् । प्रतिदिनं प्रत्यहमतिगाढतरतामतिदृढता-
भापद्यमानेन प्राप्यमाणेन काञ्चीकलापेन रशनाकलापेन दूयमानस्य पीड्यमानस्य । नश्यदिति । नश्य-
ऋश्यत्रिवल्या स्त्रिकस्य रेषावलयं यस्मिन्स तथा तस्य । कृशस्य भावः ऋशिमा कृशत्वमुज्झतस्त्यजतो मध्य-
आगस्य मध्यप्रदेशस्येत्येव मिति पूर्वोक्तप्रकारेण ब्रुवाणं वदन्तं अवनिपालं नृपं शुकनास इत्यब्रवीदित्यन्वयः ।
कीदृक् । अन्तर्मुखे मुखमध्ये हासो यस्य सः । एतेन महापुरुषत्वं सूचितम् । इतिशब्दार्थमाह --- देवेति ।
टिप्प० - 1 अज्ञानं टीकाकारस्य । 'परिमलानुमीय मानकुडुमरागस्थ पाण्डुरतामापद्यमानस्य वर्णस्थ',
इत्येव पाठः । चम्पकपुष्पकान्तेस्तुल्यवर्णतया परिमलेन ( सुगन्धेन) अनुमीयमानः काश्मीरजाङ्गरागो
यमिन् ताइशस्य वर्णस्य तव शरीरकान्तेः किं प्रतिविधायसीत्यन्वयः । कुडुमाङ्गरागः । शरीरवर्णश्चेत्यु
भयमपि चम्पकसवर्णमिति पृथक्तया अनुपलक्ष्यमाणत्वात् परिमलेन फेशराजुलेपनमनुमीयते इति
भावः । उन्मीलितमलंकारः । 2 नश्यत् विलुप्यमानं शिवलिलेखानां वलयं मण्डलं यस्मिन्नित्यर्थः ।
पाठा
बसेक
-१ मानस्य कुडुमरागस्य; मानकुङ्कुमाङ्गरागस्य. २ पाण्डुतामापाद्यमानस्य ३ मानख वर्णस्य ४ संगवा-
हृदयशोका ६ बसतोरन्तर्गृहीत; वहतोराननगृहीत. ७ कलशयोरिव ८ लिखित. ९ अतिगाढताम्.
१० आपाजमानेन. ११ लेखा. १२ उद्द्दत:. १३. सुखविहिसः सुखनगुडाहास.
a