कादम्बरी /188
This page has not been fully proofread.
राज्ञो गर्भवार्तावगमः ]
१५५
ससंभ्रमपरिजनप्रसारितकरतलालम्बनावष्टम्मैन चामजानुविन्यस्तहस्तपलवां प्रचलित-
भूषणमणिरवमुखरमुत्तिष्ठन्तीं विलासवतीम् 'अलमलमत्यादरेण । देवि, नोस्थातव्यम्' इत्य-
भिधाय सह तया तस्मिन्नेव शयनीये पार्थिवः समुपाविशत् । प्रमृष्टचामीकरचारुपादे धव-
लोपच्छदे चासने शयनान्तरे शुकनासोऽपि न्यषीदत् ।
पूर्वभागः ।
अथ तामुपारूढगर्भामालोक्य हर्षभरमन्थरेण मनसा प्रस्तुतपरिहासो राजा 'देवि,
शुकनासः पृच्छति – यदाह कुलवर्धना किमपि तत्किं तथैव' इत्युवाच । अंथाव्यक्तस्मि
तच्छुरितकपोलाघरलोचना लज्जया दशनांशुजालकव्याजेनांशुकेनेव मुखमाच्छादयन्ती
विलासवती तत्क्षणमधोमुखी तस्थौ । पुनःपुनआनुबध्यमाना 'कि मामतिमात्रं त्रपापरवशां
करोष । ना किंचिदपि वेद्मि' इत्यभिधाना तिर्यग्वलिततारकेण चक्षुषावनतमुखी राजानं
साभ्यसूयमिनापश्यत् । अपरिस्फुटहासज्योत्स्नाविशदेन मुखशशिना भूभुजां पैतिरेनां
भूयो बभाषे- 'सुतनु, यदि मंदीयेन वचसा तव त्रपा वितन्यते तदयमहं स्थितो निभृ-
न्धिगृहे पृथगासने राजोपाविशदित्यर्थमाहुः । तामेव विशिनष्टि - ससंभ्रमेति । ससंभ्रमं सचकितं सवि-
लासं वा, परिजनेन सेवकजनेन प्रसारितं विस्तारितं यत्करतलं हस्ततलं तदेवालम्बनमाधारस्तस्यावष्टम्भेन
सहायेन वामेsपसव्ये जानौ नलकीले विन्यस्तः स्थापितो हरत एव पल्लवो ययेति गर्भवतीज्ञापकं लक्षणम् ।
प्रचलितानि भूषणानि तेषां मणिरवेण मुखरं वाचालं यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणम् । अलमित्यनेनादराति-
शयः सूचितः । ततश्च शुकनासोऽपि शयनान्तर आसनान्तरे न्यषीददुपविष्टवान् । तदेव विशेषयन्नाह - प्र.
मृष्टेति । प्रमृष्टमुज्वलीकृतं यत् चामीकरं सुवर्ण तस्य चारवो मनोहराः पादा यस्मिन् ( यस्य ) । क्वचित्
'चारुपट्टे' इति पाठः । तत्र चारुः सुन्दरः पट्टो दृढबन्धो यस्मिन्नित्यर्थः । धवलः श्वेत उपच्छद उत्तरपटो
यस्मिन् । आसन्ने समीपवर्तिनि । अथेत्यानन्तर्ये । तां विलासवतीमुपारूढः प्राप्तो गर्यो ययैवंभूतामालोक्य
निरीक्ष्य राजा पार्थिव इत्युवाचेत्यब्रवीत् । कीदृक् । प्रस्तुतः प्रारब्धः परिहासो नर्मवचनविन्यासो येन सः ।
केन । मनसा चित्तेन । कीदृशेन । हर्षस्य प्रमोदस्य यो भरः संभारस्तेन मन्थरेणालसेन, प्रस्तुतो गर्भधार
णरूपो वृत्तान्तस्तत्र परिहासो हास्यमिति वा । एतदेव स्पष्टीकुर्वनाह- देवीति । हे देवि, चुकनासः
पृच्छति । कुलवर्धना किमपि यदाह तत्कि तथैवेति सव्यङ्ग्यः प्रश्नः । अथेति । अथ प्रश्नानन्तरमव्य-
तमस्फुटं यत्स्मितं हास्यं तेन छुरितानि विकसितानि कपोलाधरलोचनानि यस्याः सा । लज्जया त्रपया दशना
दन्तास्तेषामंशवः किरणास्तेषां जालकं समूहस्तस्य व्याजेन मिषेणांशुकेनेव वस्त्रेणेव मुखमाननमाच्छादयन्ती
प्रच्छादनं कुर्वती विलासवती तत्क्षणं तस्मिन्समयेऽधोमुख्यवाङ्मुखी तस्थौ स्थिता । पुनरिति । अपश्यदि-
त्यन्वयः । किं क्रियमाणा । पुनः पुनर्वार्रवारमनुबध्यमाना सनिर्बन्धं पृच्छयमाना । पुनः किं कुर्वाणा । इय-
भिदधानेतिब्रुवाणा । इतिवाच्यमाह -- किमिति । किमिति हेतुना मामतिमात्रमतिसंकटं त्रपापरवशां लज्जा-
यतां करोषि निर्मासि । नेति प्रतिषेधे । अहमित्यात्मनिर्देशः । किंचिदपि खल्पमात्रमपि वेझि जानामि ।
तिर्थमिति । तिर्यग्वलिता तारका कनीनिका यस्मिन्नेवंभूतेन चक्षुषा नेत्रेणावनतमुख्यानम्रवदना राजानं
नृपं साभ्यसूयमिव सहेर्ष्यया वर्तमानमिनापश्यदिति प्रागुतमेव । पतिव्रताया धीरायास्ता हसप्रश्न स्थानुचित-
त्वात्साभ्यसूयमिति भावः । अपरिस्फुटोsप्रकटो यो हासः स एव ज्योत्स्ना चन्द्रिका तथा विशदेन निर्मलेन
मुखशशिना वदनचन्द्रेणोपलक्षितो भूभुजां पती राजैनां विलासवत भूयः पुनरपि बभाष उवाच । किं
तदित्याह - सुतन्विति । सुष्नु शोभना तनुः शरीरं यस्याः सेति संबोधनपदम् । यदिति यत्तदोः संबन्धः ।
Con
टिप्प० - 1 छुरितं कपोलाधरलोचनं यस्या हृत्येकवचन मेवोचितम्, प्राण्यङ्गत्वात् ।
पाडा० -१ अवलम्बना. २ प्रचल. ३ चारुपदे. ४ चासन्नशयनान्तरे ५ अव्यक्तच्छुरित ६ दशनांशुकजाल
७ अनुरुध्यमाना. ८ किं नाम मामू. ९ पतिर्भूयो. १० मदीयवचसा,
१५५
ससंभ्रमपरिजनप्रसारितकरतलालम्बनावष्टम्मैन चामजानुविन्यस्तहस्तपलवां प्रचलित-
भूषणमणिरवमुखरमुत्तिष्ठन्तीं विलासवतीम् 'अलमलमत्यादरेण । देवि, नोस्थातव्यम्' इत्य-
भिधाय सह तया तस्मिन्नेव शयनीये पार्थिवः समुपाविशत् । प्रमृष्टचामीकरचारुपादे धव-
लोपच्छदे चासने शयनान्तरे शुकनासोऽपि न्यषीदत् ।
पूर्वभागः ।
अथ तामुपारूढगर्भामालोक्य हर्षभरमन्थरेण मनसा प्रस्तुतपरिहासो राजा 'देवि,
शुकनासः पृच्छति – यदाह कुलवर्धना किमपि तत्किं तथैव' इत्युवाच । अंथाव्यक्तस्मि
तच्छुरितकपोलाघरलोचना लज्जया दशनांशुजालकव्याजेनांशुकेनेव मुखमाच्छादयन्ती
विलासवती तत्क्षणमधोमुखी तस्थौ । पुनःपुनआनुबध्यमाना 'कि मामतिमात्रं त्रपापरवशां
करोष । ना किंचिदपि वेद्मि' इत्यभिधाना तिर्यग्वलिततारकेण चक्षुषावनतमुखी राजानं
साभ्यसूयमिनापश्यत् । अपरिस्फुटहासज्योत्स्नाविशदेन मुखशशिना भूभुजां पैतिरेनां
भूयो बभाषे- 'सुतनु, यदि मंदीयेन वचसा तव त्रपा वितन्यते तदयमहं स्थितो निभृ-
न्धिगृहे पृथगासने राजोपाविशदित्यर्थमाहुः । तामेव विशिनष्टि - ससंभ्रमेति । ससंभ्रमं सचकितं सवि-
लासं वा, परिजनेन सेवकजनेन प्रसारितं विस्तारितं यत्करतलं हस्ततलं तदेवालम्बनमाधारस्तस्यावष्टम्भेन
सहायेन वामेsपसव्ये जानौ नलकीले विन्यस्तः स्थापितो हरत एव पल्लवो ययेति गर्भवतीज्ञापकं लक्षणम् ।
प्रचलितानि भूषणानि तेषां मणिरवेण मुखरं वाचालं यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणम् । अलमित्यनेनादराति-
शयः सूचितः । ततश्च शुकनासोऽपि शयनान्तर आसनान्तरे न्यषीददुपविष्टवान् । तदेव विशेषयन्नाह - प्र.
मृष्टेति । प्रमृष्टमुज्वलीकृतं यत् चामीकरं सुवर्ण तस्य चारवो मनोहराः पादा यस्मिन् ( यस्य ) । क्वचित्
'चारुपट्टे' इति पाठः । तत्र चारुः सुन्दरः पट्टो दृढबन्धो यस्मिन्नित्यर्थः । धवलः श्वेत उपच्छद उत्तरपटो
यस्मिन् । आसन्ने समीपवर्तिनि । अथेत्यानन्तर्ये । तां विलासवतीमुपारूढः प्राप्तो गर्यो ययैवंभूतामालोक्य
निरीक्ष्य राजा पार्थिव इत्युवाचेत्यब्रवीत् । कीदृक् । प्रस्तुतः प्रारब्धः परिहासो नर्मवचनविन्यासो येन सः ।
केन । मनसा चित्तेन । कीदृशेन । हर्षस्य प्रमोदस्य यो भरः संभारस्तेन मन्थरेणालसेन, प्रस्तुतो गर्भधार
णरूपो वृत्तान्तस्तत्र परिहासो हास्यमिति वा । एतदेव स्पष्टीकुर्वनाह- देवीति । हे देवि, चुकनासः
पृच्छति । कुलवर्धना किमपि यदाह तत्कि तथैवेति सव्यङ्ग्यः प्रश्नः । अथेति । अथ प्रश्नानन्तरमव्य-
तमस्फुटं यत्स्मितं हास्यं तेन छुरितानि विकसितानि कपोलाधरलोचनानि यस्याः सा । लज्जया त्रपया दशना
दन्तास्तेषामंशवः किरणास्तेषां जालकं समूहस्तस्य व्याजेन मिषेणांशुकेनेव वस्त्रेणेव मुखमाननमाच्छादयन्ती
प्रच्छादनं कुर्वती विलासवती तत्क्षणं तस्मिन्समयेऽधोमुख्यवाङ्मुखी तस्थौ स्थिता । पुनरिति । अपश्यदि-
त्यन्वयः । किं क्रियमाणा । पुनः पुनर्वार्रवारमनुबध्यमाना सनिर्बन्धं पृच्छयमाना । पुनः किं कुर्वाणा । इय-
भिदधानेतिब्रुवाणा । इतिवाच्यमाह -- किमिति । किमिति हेतुना मामतिमात्रमतिसंकटं त्रपापरवशां लज्जा-
यतां करोषि निर्मासि । नेति प्रतिषेधे । अहमित्यात्मनिर्देशः । किंचिदपि खल्पमात्रमपि वेझि जानामि ।
तिर्थमिति । तिर्यग्वलिता तारका कनीनिका यस्मिन्नेवंभूतेन चक्षुषा नेत्रेणावनतमुख्यानम्रवदना राजानं
नृपं साभ्यसूयमिव सहेर्ष्यया वर्तमानमिनापश्यदिति प्रागुतमेव । पतिव्रताया धीरायास्ता हसप्रश्न स्थानुचित-
त्वात्साभ्यसूयमिति भावः । अपरिस्फुटोsप्रकटो यो हासः स एव ज्योत्स्ना चन्द्रिका तथा विशदेन निर्मलेन
मुखशशिना वदनचन्द्रेणोपलक्षितो भूभुजां पती राजैनां विलासवत भूयः पुनरपि बभाष उवाच । किं
तदित्याह - सुतन्विति । सुष्नु शोभना तनुः शरीरं यस्याः सेति संबोधनपदम् । यदिति यत्तदोः संबन्धः ।
Con
टिप्प० - 1 छुरितं कपोलाधरलोचनं यस्या हृत्येकवचन मेवोचितम्, प्राण्यङ्गत्वात् ।
पाडा० -१ अवलम्बना. २ प्रचल. ३ चारुपदे. ४ चासन्नशयनान्तरे ५ अव्यक्तच्छुरित ६ दशनांशुकजाल
७ अनुरुध्यमाना. ८ किं नाम मामू. ९ पतिर्भूयो. १० मदीयवचसा,