कादम्बरी /182
This page has not been fully proofread.
गर्भवार्ताऽवगमः ]
पूर्वभागः ।
१४९
मने करसवाञ्छितपानभोजनां प्रावृषमिव श्यामायमानपयोधरमुख केतकीमिव गर्भच्छवि
पाण्डुरामालोक्येङ्गितकुशल: पॅरिजनो विज्ञातवान् ।
अथ तस्याः सँर्वसेवकवर्गप्रधानभूता, सदा राजकुलसंवासचतुरा, सँदा च राज-
संनिकर्षप्रगल्भा, सर्वमङ्गलकुशला कुलवर्धना नाम मेहत्तरिका प्रशस्ते दिवसे प्रदोषो-
त्तरवेलायामभ्यन्तरास्थानमण्डपगतम्, गन्धतैलाव से कज्वलितदीपिकासह सँपरिवारम्, उडु-
' निकरमध्यवर्तिनमिव पौर्णमासीशशिनम् उरगरार्जफणामणिसहस्रान्तरालस्थितमिव नारा-
यथा भवति तथा । आ समन्ताजितिं जडीकृतं विकृतं वा निमेषोन्मेषाभ्यां लोचनं यस्याः सा । अनेन गर्भवती -
स्वभावः सूचितः । सालसमालस्यसहितं यथा स्यात्तथा निशश्वास निश्वासं मुक्तवती । गर्भानुभावान्निश्वासग्रहणेऽपि
तादृश सामर्थ्याभावादिति भावः । निपूर्वस्य 'श्वस प्राणधारणे' इत्यस्य लिटि रूपम् । तथेति । तथा पूर्वोक्ता
एवावस्था दशा यस्यास्तां विलासवतीमालोक्य वीक्ष्येङ्गितेष्वन्तर्गतभावावेदकचेष्टितेषु कुशलोऽभिज्ञः चेष्टितज्ञा-
नवानित्यर्थः । परिजनः संनिहितस्त्री सौविदलजनो विज्ञातवान् । अन्तर्वनीरूपतया तां निश्चितवान् । तामेव
विशेषयन्नाह – अहरिति । अहरहः प्रतिदिनम् । स्वयमित्यात्मनिर्देशः । अनेके बहवस्तिकादयो रसा अन्ने
स्वादहेतवो यस्मिन्नवंभूतं वाञ्छितमीप्सितं पानं द्राक्षापानकादि, भोजनमशनं च यस्याः सा ताम् । श्यामा-
यमानं कृष्णतां प्राप्यमाणं पयोधरयोः स्तनयोर्मुखं चूचुकं यस्याः सा ताम् । कामिव । प्रावृषमिव वर्षा-
समयमिव । सापि पयोधरमघैः श्याममुखी स्यात् । केतकीति । गर्भजनिता या छविर्देहदीप्तिस्तया
पाण्डुरां शुक्लाम् । कामिव । केतकीमिव । साथि गर्भो मध्यभागस्तस्य छविः कान्तिस्तया पाण्डुरा स्यात् ।
9
।
अथ तस्याः कुलवर्धना नाम स्त्री भूमिपालं राजानमुपसृत्य समीपे गत्वा प्रशस्ते शोभने दिवसे रह
एकान्ते कर्णमूले विलासवती गर्भवृत्तं तस्या गर्भोदन्तं विदितं ज्ञातमकार्षीदकरोदित्यन्वयः । कुलवर्धनां
विशेषयन्नाह – सर्वेति । सर्वेषु सेवकवर्गेषु प्रधानभूता श्रेष्ठा । नीचस्य तादृशप्रवेशाभावाच्छ्रेष्ठत्वेऽप्यवस-
. रानभिज्ञस्य तदभावादित्यत आह
- सदेति । सदा सर्वदा राजकुले नृपपरम्परायां संवासोऽवस्थानं तत्र
चतुरा दक्षा । तद्वत्त्वेऽप्यदृष्टस्य तदभावादित्याह -- सदेति । सदा सर्वकालं च राज्ञा यः संनिकर्षः संबन्ध-
स्तत्र प्रगल्भा पण्डिता । सर्वेति । सर्वाणि यानि मङ्गलानि श्रेयांसि तत्र कुशला । तत्कृत्यकरणेऽभिज्ञेत्यर्थः ।
वयसातिशयिता महती महत्तरिका । स्वार्थे कः । प्रदोषेति । प्रदोषोत्तरवेलायाम् । प्रदोषे सर्वनिषेधात् ।
अथवा प्रदोषो न संध्याकालः । वृत्तान्तस्य गोप्यकथनत्वाद्दिवसे तदभावादिति भावः । भूमिपालं विशे..
षयन्नाह - अभ्यन्तरेति । अभ्यन्तरे मध्ये य आस्थानमण्डप उपवेशनस्थलं तत्र गतं प्राप्तम् । बाह्ये तथावि-
धजनसंसर्गादिति भावः । गन्धेति । गन्धतैलं सुगन्धतैलं तस्यावसेकः संपातस्तेन ज्वलितं दीपिकानां सहस्रं
यस्मिन्नेतादृशः परिवारो मण्डपस्थपरिच्छदो यस्य स तम् । दीपिकासहस्रमेव परिवारो यस्येति वा ।
तद्दीत्या लोकानां तिरोधानादिति भावः । तादृशतैलसंपर्काद्दीपिकाप्रभया नक्षत्रप्रभया अवशिष्ट नियुक्त परिक
रस्योडुसाम्यं राज्ञश्चन्द्रसाम्यं च प्रतिपादयन्नाह – उङ्क्षिति । उडूनां नक्षत्राणां निकरः समूहस्तन्मध्यवर्तिनं
तदन्तःपातिनं पौर्णमासीश शिनमिव राकाचन्द्रमिव । अन्यत्र दिने चन्द्रस्यासंपूर्णत्वात्पौर्णमासीग्रहणम् । तादृ-
शपरिकरत्वादेवोपमानान्तरमाह - उरगेति । उरगराजो नागाधिपतिस्तस्य सहस्रमुखत्वात्फणामणि सहस्रं
टिप्प० - 1 शूद्रजातीया स्त्री, 'शूद्रः स्यात्पादजो दासो ग्रामकूटो महत्तर : ' । इति त्रिकाण्डशेषः
( इति केचित् ) । वस्तुतस्तु 'कुलवर्द्धना नाम महत्तरिका' इति महत्तरिकापदेन राजान्तःपुरप्रधान,
प्रबन्धकर्त्री सूच्यते, 'बडारन' इति राजस्थानभाषायाम् ।
पाठा० -१ गर्भपाण्डुरान्. २ अन्तःपुरिकाजनः ३ सर्वपरिजनप्रधान ४ सर्वदा ५ महान्तः पुरिका सा.
६ तैलाभिषेक. ७ परिवृतम्. ८ फण.
पूर्वभागः ।
१४९
मने करसवाञ्छितपानभोजनां प्रावृषमिव श्यामायमानपयोधरमुख केतकीमिव गर्भच्छवि
पाण्डुरामालोक्येङ्गितकुशल: पॅरिजनो विज्ञातवान् ।
अथ तस्याः सँर्वसेवकवर्गप्रधानभूता, सदा राजकुलसंवासचतुरा, सँदा च राज-
संनिकर्षप्रगल्भा, सर्वमङ्गलकुशला कुलवर्धना नाम मेहत्तरिका प्रशस्ते दिवसे प्रदोषो-
त्तरवेलायामभ्यन्तरास्थानमण्डपगतम्, गन्धतैलाव से कज्वलितदीपिकासह सँपरिवारम्, उडु-
' निकरमध्यवर्तिनमिव पौर्णमासीशशिनम् उरगरार्जफणामणिसहस्रान्तरालस्थितमिव नारा-
यथा भवति तथा । आ समन्ताजितिं जडीकृतं विकृतं वा निमेषोन्मेषाभ्यां लोचनं यस्याः सा । अनेन गर्भवती -
स्वभावः सूचितः । सालसमालस्यसहितं यथा स्यात्तथा निशश्वास निश्वासं मुक्तवती । गर्भानुभावान्निश्वासग्रहणेऽपि
तादृश सामर्थ्याभावादिति भावः । निपूर्वस्य 'श्वस प्राणधारणे' इत्यस्य लिटि रूपम् । तथेति । तथा पूर्वोक्ता
एवावस्था दशा यस्यास्तां विलासवतीमालोक्य वीक्ष्येङ्गितेष्वन्तर्गतभावावेदकचेष्टितेषु कुशलोऽभिज्ञः चेष्टितज्ञा-
नवानित्यर्थः । परिजनः संनिहितस्त्री सौविदलजनो विज्ञातवान् । अन्तर्वनीरूपतया तां निश्चितवान् । तामेव
विशेषयन्नाह – अहरिति । अहरहः प्रतिदिनम् । स्वयमित्यात्मनिर्देशः । अनेके बहवस्तिकादयो रसा अन्ने
स्वादहेतवो यस्मिन्नवंभूतं वाञ्छितमीप्सितं पानं द्राक्षापानकादि, भोजनमशनं च यस्याः सा ताम् । श्यामा-
यमानं कृष्णतां प्राप्यमाणं पयोधरयोः स्तनयोर्मुखं चूचुकं यस्याः सा ताम् । कामिव । प्रावृषमिव वर्षा-
समयमिव । सापि पयोधरमघैः श्याममुखी स्यात् । केतकीति । गर्भजनिता या छविर्देहदीप्तिस्तया
पाण्डुरां शुक्लाम् । कामिव । केतकीमिव । साथि गर्भो मध्यभागस्तस्य छविः कान्तिस्तया पाण्डुरा स्यात् ।
9
।
अथ तस्याः कुलवर्धना नाम स्त्री भूमिपालं राजानमुपसृत्य समीपे गत्वा प्रशस्ते शोभने दिवसे रह
एकान्ते कर्णमूले विलासवती गर्भवृत्तं तस्या गर्भोदन्तं विदितं ज्ञातमकार्षीदकरोदित्यन्वयः । कुलवर्धनां
विशेषयन्नाह – सर्वेति । सर्वेषु सेवकवर्गेषु प्रधानभूता श्रेष्ठा । नीचस्य तादृशप्रवेशाभावाच्छ्रेष्ठत्वेऽप्यवस-
. रानभिज्ञस्य तदभावादित्यत आह
- सदेति । सदा सर्वदा राजकुले नृपपरम्परायां संवासोऽवस्थानं तत्र
चतुरा दक्षा । तद्वत्त्वेऽप्यदृष्टस्य तदभावादित्याह -- सदेति । सदा सर्वकालं च राज्ञा यः संनिकर्षः संबन्ध-
स्तत्र प्रगल्भा पण्डिता । सर्वेति । सर्वाणि यानि मङ्गलानि श्रेयांसि तत्र कुशला । तत्कृत्यकरणेऽभिज्ञेत्यर्थः ।
वयसातिशयिता महती महत्तरिका । स्वार्थे कः । प्रदोषेति । प्रदोषोत्तरवेलायाम् । प्रदोषे सर्वनिषेधात् ।
अथवा प्रदोषो न संध्याकालः । वृत्तान्तस्य गोप्यकथनत्वाद्दिवसे तदभावादिति भावः । भूमिपालं विशे..
षयन्नाह - अभ्यन्तरेति । अभ्यन्तरे मध्ये य आस्थानमण्डप उपवेशनस्थलं तत्र गतं प्राप्तम् । बाह्ये तथावि-
धजनसंसर्गादिति भावः । गन्धेति । गन्धतैलं सुगन्धतैलं तस्यावसेकः संपातस्तेन ज्वलितं दीपिकानां सहस्रं
यस्मिन्नेतादृशः परिवारो मण्डपस्थपरिच्छदो यस्य स तम् । दीपिकासहस्रमेव परिवारो यस्येति वा ।
तद्दीत्या लोकानां तिरोधानादिति भावः । तादृशतैलसंपर्काद्दीपिकाप्रभया नक्षत्रप्रभया अवशिष्ट नियुक्त परिक
रस्योडुसाम्यं राज्ञश्चन्द्रसाम्यं च प्रतिपादयन्नाह – उङ्क्षिति । उडूनां नक्षत्राणां निकरः समूहस्तन्मध्यवर्तिनं
तदन्तःपातिनं पौर्णमासीश शिनमिव राकाचन्द्रमिव । अन्यत्र दिने चन्द्रस्यासंपूर्णत्वात्पौर्णमासीग्रहणम् । तादृ-
शपरिकरत्वादेवोपमानान्तरमाह - उरगेति । उरगराजो नागाधिपतिस्तस्य सहस्रमुखत्वात्फणामणि सहस्रं
टिप्प० - 1 शूद्रजातीया स्त्री, 'शूद्रः स्यात्पादजो दासो ग्रामकूटो महत्तर : ' । इति त्रिकाण्डशेषः
( इति केचित् ) । वस्तुतस्तु 'कुलवर्द्धना नाम महत्तरिका' इति महत्तरिकापदेन राजान्तःपुरप्रधान,
प्रबन्धकर्त्री सूच्यते, 'बडारन' इति राजस्थानभाषायाम् ।
पाठा० -१ गर्भपाण्डुरान्. २ अन्तःपुरिकाजनः ३ सर्वपरिजनप्रधान ४ सर्वदा ५ महान्तः पुरिका सा.
६ तैलाभिषेक. ७ परिवृतम्. ८ फण.