कादम्बरी /17

विद्यार्थिनां कृते काव्यस्वरूप - नायकादिनिरूपणमधस्ताद्दीयते
कादम्बरीनामेदं कथाकाव्यम् । यथा साहित्यदर्पणे-
 
'कथायां सरसं वस्तु गद्यैरेव विनिर्मितम् ।
क्वचिदत्र भवेदार्या क्वचिद् वावक्रापवक्रके ।
आदौ पद्यैर्नमस्कारः खलादेर्वृत्तकीर्तनम् ॥
 
अस्मिन्काव्ये साहित्ये लक्षितानि चतुर्विधान्येव गद्यानि दृश्यन्ते । किन्तु, उत्कलिकाप्रायमेव गद्यमाधिक्येन । क्वचिच्चूर्णकमपि । तेषां लक्षणानि यथा-
 
'वृत्तबन्धोज्झितं गद्यम् – 'मुक्तकम्', 'वृत्तगन्धि' च ।
भवेत् 'उत्कलिकाप्रायम्' 'चूर्णकं' च चतुर्विधम् ॥
आद्यं समासरहितं वृत्तभागयुतं परम् ।
अन्यद्दीर्घसमासाढ्यं तुर्यं चाल्पसमासकम् ॥'
 
अत्र अनुकूलो धीरोदात्तचन्द्रापीडो नायकः । लक्षणं यथा-
 
'अनुकूल एकनिरत:'
 
अविकत्थनः क्षमावानतिगम्भीरो महासत्वः ।
स्थेयाग्निगूढमानो धीरोदात्तो दृढव्रतः कथितः ॥ '
 
नायिका कन्या ( परकीया ) मुग्धा कादम्बरी । यथा -
 
'कन्या त्वजातोपयमा सलज्जा नवयौवना'
परकीया द्विधः प्रोक्ता परोढा कन्यका तथा ।'
प्रथमावतीर्णयौवनमदनविकारा रतौ वामा ।
कथिता मृदुश्च माने समधिकलज्जावती मुग्धा ॥'
 
परिणयोत्तरं स्वकीया मध्यापि च नायिका, किन्तु ( उत्तरार्द्धे ) तत्प्रसङ्गः स्वल्प एव ।
 
काव्येऽस्मिन् विप्रलम्भशृङ्गारोऽङ्गी रसः । तस्यापि भेदेषु - पूर्वार्धे, उत्तरार्धस्य कियदंशे च पूर्वरागाख्यः । उत्तरार्धशेषे तु करुणविप्रलम्भाख्यः । संभोगशृङ्गारोप्यस्ति, परं परिणयोत्तरं
तत्सूचनमात्रमेव ।
 
लक्षणादि यथा -
 
'यत्र तु रतिः प्रकृष्टा नाभीष्टमुपैति विप्रलम्भोऽसौ ।'
'श्रवणाद्दर्शनाद्वापि मिथः संरूढरागयोः ।
दशाविशेषो योऽप्राप्तौ पूर्वरागः स उच्यते ॥'
'यूनोरेकतरस्मिन् गतवति लोकान्तरं पुनर्लभ्ये ।
विमनायते यदैकस्तदा भवेत् करुणविप्रलम्भाख्य: ॥'
 
अङ्गतया हास्यादयोऽन्येपि रसाः सन्ति ।
 
... माधुर्यं गुणः । यथा -
 
'चित्तद्रवीभावमयो ह्लादो माधुर्यमुच्यते ।
संभोगे करुणे विप्रलम्भे शान्तेऽधिकं क्रमात् ॥'
 
प्रसादगुणोपि बहुत्र । रीतिरत्र 'पाञ्चाली' बाहुल्येन यथा -
 
'वर्णैः शेषैः पुनर्द्वयोः (वैदर्भीगौडीययोः परिगृहीतेभ्यो वर्णेभ्यः शेषैरित्याशयः) ।
समस्तपञ्चषपदो बन्धः पाञ्चालिका मता ॥ '
 
अन्या अपि रीतयो यथास्थानं सन्ति, परं न प्रधानं ताः ।