कादम्बरी /16
This page has not been fully proofread.
उपोद्धातः ।
कि बृहत्कथाधारेणैव कादम्बरी व्यरच्यतेत्यस्याऽन्यदपि चिह्नमधिगम्यते । कथाभागेन सह कचित्क-
विचमत्कारकोऽर्थोऽलंकारादिकश्चापि बाणेनाविकलं बृहत्कथाया एवोपजीवितः । यतो हि बृहत्कथाम अर्या
यो बृहत्कथागतो वर्णनाचमत्कारः संक्रान्तः कादम्बर्यामपि सोऽविकलमुपलभ्यते । यथा 'कर्णीसुतख
कटकः स्तेयशास्त्रप्रवर्तकः । ख्यातौ तस्य सखायौ द्वौ विपुलाचलसंज्ञकौ ॥ शशो भन्निवरस्तस्य'.......
"इति
( मकरन्दिकोपाख्याने बृहत्कथामञ्जरी ) । एवं विन्ध्याटवी वर्णने– 'कर्णीसुतकथेव संनिहित विपुलाचला,
शशोपगता च ।' ( कादम्बरी ) । 'यस्यां वसति विश्वेशो महाकालवपुः स्वयम् । शिथिलीकृत कैलासनि-
बासव्यसनो हरः ॥' इति (कथासरित्सागरः ) । 'प्रलयानलशिखाकलाप कपिलजटाभारभ्रान्तसुरसि-
मधुरन्धकारातिर्भगवानुत्सृष्टकैलासवासप्रीतिर्महाकालाभिधानः स्वयं निवसति' इति ( उज्जयिनीवर्णन-
कादम्बरी ) । 'पुरा मुनयः किन्नरराज्ये द्रुमनामकं नृपमभिषेचयामासुः' इति बृहत्कथा । 'किंपुरुषाभि-
राज्यमिव मुनिजन गृहीत कलशाभिषिच्यमानद्रुमम्' इति जाबाल्याश्रमवर्णनकादम्बरी ।
कथासरित्सागराधारेण कादम्बरी विरचितेति वदतां श्रीहरिदाससिद्धान्तवागीशादीनां मन्ये कथास-
रित्सागरपदेन बृहत्कथातस्तात्पर्यम् । अन्यथा सुतरां प्राचीनः खि. षष्ठशतकोत्पन्नो बाण एकादशशतको-
स्पनं कथासरित्सागरं कथंकारमुपजीवेत् ? अस्तु बृहत्कथागता कादम्बरीमूलकथा संप्रति कथासरित्साग-
रस्य कनषष्टितमतरङ्गान्तर्मकरन्दिकोपाख्याने द्रष्टुं शक्या । तत्र हि कानि नामानि, बाणभट्टेन च कानि
परिवर्तितामीत्यधो दीयन्ते -
कथासरित्सागरे
4
काञ्चनपुरी
सुमनाः
मुक्तालता
शास्त्रगङ्गः (शुकः )
हिमालयपादे रोहिणतरुः
मरीचिः
पौलस्त्यः
रत्नाकरं पुरम्
ज्योतिष्प्रभः
हर्षवती
सोमप्रभः
प्रभाकरः
प्रियङ्करः
आशुश्रवाः (उच्चैःश्रवसः पुत्रः)
पद्मकूट:
हेमप्रभा
मनोरथप्रभा
दीधितिमान्
रश्मिवान्
सिंहविक्रमः ( विद्याधरराजः )
मकरन्दिका
देवजय:
सिंहविक्रमः शुको जातः
रहिमवान् सुमना अभूत् ।
कादम्बर्याम्
विदिशा
शूद्रकः
चाण्डालदारिका
वैशम्पायनः
विन्ध्याटव्यां शाल्मलीतरुः
हारीतः
जाबालिः
उज्जयिनी नगरी
तारापीड:
विलासवती
चन्द्रापीड:
शुकनासः
वैशम्पायन:
इन्द्रायुधः
हंसः
गौरी
महाश्वेता
श्वेतकेतुः
पुण्डरीक:
चित्ररथः (गन्धर्वराजः )
कादम्बरी
केयूरकः
पुण्डरीको मध्ये वैशम्पायननामा मन्त्रिपुत्रः
परस्ताच्च तन्नामक एव शुकोभवत्
चन्द्रापीडः शूत्रकोऽभवत् ।
कि बृहत्कथाधारेणैव कादम्बरी व्यरच्यतेत्यस्याऽन्यदपि चिह्नमधिगम्यते । कथाभागेन सह कचित्क-
विचमत्कारकोऽर्थोऽलंकारादिकश्चापि बाणेनाविकलं बृहत्कथाया एवोपजीवितः । यतो हि बृहत्कथाम अर्या
यो बृहत्कथागतो वर्णनाचमत्कारः संक्रान्तः कादम्बर्यामपि सोऽविकलमुपलभ्यते । यथा 'कर्णीसुतख
कटकः स्तेयशास्त्रप्रवर्तकः । ख्यातौ तस्य सखायौ द्वौ विपुलाचलसंज्ञकौ ॥ शशो भन्निवरस्तस्य'.......
"इति
( मकरन्दिकोपाख्याने बृहत्कथामञ्जरी ) । एवं विन्ध्याटवी वर्णने– 'कर्णीसुतकथेव संनिहित विपुलाचला,
शशोपगता च ।' ( कादम्बरी ) । 'यस्यां वसति विश्वेशो महाकालवपुः स्वयम् । शिथिलीकृत कैलासनि-
बासव्यसनो हरः ॥' इति (कथासरित्सागरः ) । 'प्रलयानलशिखाकलाप कपिलजटाभारभ्रान्तसुरसि-
मधुरन्धकारातिर्भगवानुत्सृष्टकैलासवासप्रीतिर्महाकालाभिधानः स्वयं निवसति' इति ( उज्जयिनीवर्णन-
कादम्बरी ) । 'पुरा मुनयः किन्नरराज्ये द्रुमनामकं नृपमभिषेचयामासुः' इति बृहत्कथा । 'किंपुरुषाभि-
राज्यमिव मुनिजन गृहीत कलशाभिषिच्यमानद्रुमम्' इति जाबाल्याश्रमवर्णनकादम्बरी ।
कथासरित्सागराधारेण कादम्बरी विरचितेति वदतां श्रीहरिदाससिद्धान्तवागीशादीनां मन्ये कथास-
रित्सागरपदेन बृहत्कथातस्तात्पर्यम् । अन्यथा सुतरां प्राचीनः खि. षष्ठशतकोत्पन्नो बाण एकादशशतको-
स्पनं कथासरित्सागरं कथंकारमुपजीवेत् ? अस्तु बृहत्कथागता कादम्बरीमूलकथा संप्रति कथासरित्साग-
रस्य कनषष्टितमतरङ्गान्तर्मकरन्दिकोपाख्याने द्रष्टुं शक्या । तत्र हि कानि नामानि, बाणभट्टेन च कानि
परिवर्तितामीत्यधो दीयन्ते -
कथासरित्सागरे
4
काञ्चनपुरी
सुमनाः
मुक्तालता
शास्त्रगङ्गः (शुकः )
हिमालयपादे रोहिणतरुः
मरीचिः
पौलस्त्यः
रत्नाकरं पुरम्
ज्योतिष्प्रभः
हर्षवती
सोमप्रभः
प्रभाकरः
प्रियङ्करः
आशुश्रवाः (उच्चैःश्रवसः पुत्रः)
पद्मकूट:
हेमप्रभा
मनोरथप्रभा
दीधितिमान्
रश्मिवान्
सिंहविक्रमः ( विद्याधरराजः )
मकरन्दिका
देवजय:
सिंहविक्रमः शुको जातः
रहिमवान् सुमना अभूत् ।
कादम्बर्याम्
विदिशा
शूद्रकः
चाण्डालदारिका
वैशम्पायनः
विन्ध्याटव्यां शाल्मलीतरुः
हारीतः
जाबालिः
उज्जयिनी नगरी
तारापीड:
विलासवती
चन्द्रापीड:
शुकनासः
वैशम्पायन:
इन्द्रायुधः
हंसः
गौरी
महाश्वेता
श्वेतकेतुः
पुण्डरीक:
चित्ररथः (गन्धर्वराजः )
कादम्बरी
केयूरकः
पुण्डरीको मध्ये वैशम्पायननामा मन्त्रिपुत्रः
परस्ताच्च तन्नामक एव शुकोभवत्
चन्द्रापीडः शूत्रकोऽभवत् ।