कादम्बरी /157

रमणीयात्कुबेरपुरसुन्दरीभूषणरवमुखरशिखरात्सप्तर्षिसंध्योपा-
सनपूतप्रस्रवणाम्भसो वृकोदरोद्दलितसौगन्धिक [^१]खण्डसुगन्धि- मण्डला [^२]दागन्धमादनात्, सेवाञ्जलिकमल [^३]मुकुलदन्तुरैः शिरोभिश्चरणनख [^४]मयूख [^५]ग्रथितमुकुटपत्रलताग्रन्थयो भयचकित [^६]तरलतारदृशो भुजबलविजिताः प्रणे [^७]मुरव- निपाः ।
 
येन चाने [^८]करत्नांशुपल्लविते [^९]व्यालम्बि [^१०]मुक्ता- फलजालके दिग्गजेनेव कल्पतरावाकाक्रान्ते
सिंहासने भरेण शिली- मुखव्यतिकरकम्पिता लता इव नेमुरायामिन्यः सै[^११]सर्वदिशः । यस्मै च
मै [^१२]मन्ये सुरपतिरपि स्पृहयांचकार । यस्माच्च धवली- कृतभुवनतलः सकललोकहृदयानन्दकारी
 
[commentary]
 
टि ]-- बदरिकाश्रमस्तेन रमणीयात्सुन्दरातूत् । कुबेरेति । कुबेर- पुरमलकापुरी तस्याः सुन्दर्यः स्त्रियस्तासां भूषणरवे-
णाभरण- शब्देन मुखराणि वाचालानि शिखराणि यस्मिन्स तथा तस्मात् । सप्तर्षीति । सप्तर्षीणां संध्योपा-
सनेन संध्यावन्दनेन पूतं पवित्रं प्रस्रवणाम्भो निर्झराम्भो यस्मिन्स तथा तस्मात् । वृकोदरेति । वृकोदरेण
भीमेनोद्दलितं '[^1]छेदितं सौगन्धिकखण्डं सौगन्धि- काभिधं वनं तेन सुगन्धि सुरभि मण्डलं भूमिभागो यस्य स
तथा तस्मात् । अत्र कथा - पाण्डवा द्यूते जिताः सन्तो विन्ध्याटवीं प्रविष्टाः । तत्र द्रौपद्या दोहद उत्पन्नः
सौगन्धिककुसुमेषु । ततो भीमसेनेन गत्वा सरस्तदध्यासीनं नागराजं जित्वा तत्कन्यकां चोलूप्याख्यां परिणीय
सौगन्धिककुसुमानि गृहीत्वा स्वा [^2]श्रम- माययौ । गन्धमादनादिति प्रागेव व्याख्यातम् । अथ नृपान्विशेषय-
न्नाह - शिरोभिरिति । शिरोभिर्मस्तकैरुपलक्षिताः । कीदृशैः । सेवेति । सेवायै योऽञ्जलिः स एव कमलमुकुलं
तेन दन्तुरैर्विषमैः । चरणेति । तस्य राज्ञश्चरणौ पादौ तयोः नखा नखरास्तेषां मयूखाः किरणास्तैर्ग्रथिता
मुकुटे या पत्रलता तस्या ग्रन्थयो येषां ते तथा । भयेति । भयेनं साध्वसेन चकिता त्रस्ता तरला
कम्पना तारा कनीनिका यासामेवंविधा दृशो येषां ते तथा । भुजेति । भुजवलेन बाहुबलेन विजिता
निर्जिताः । अन्वयस्तु प्रागेवोक्तः ।
 
येन चेति । येन च राज्ञा दिग्गजेनेव कल्पतरौ सिंहासने नृपासन आक्रान्ते सति भरेण भारेणायासिन्यो
विस्तारवत्यः सर्वदिशो नेमुः प्रणता बभूवुः । का इव । लता इव व्रतत्य इव । कीदृश्यः । शिलीमुखा भ्रम-
रास्तेषां व्यतिकरः संबन्धस्तेन कम्पिता धूताः, दिक्पक्षे शिलीमुखा बाणाः । अथ च सिंहासनविशेष [^3]णानि -~-~
-- अनेकेति । अनेकानि रत्नानि तेषामंशवः किरणास्तैः पल्लविते किसलयिते । व्यालम्बीति । व्यालम्बी-
न्यालम्बमानानि मुक्ता- फलानां रसोद्भवानां जालकानि समूहा यस्मिन् । यस्मै चेति । अहमिति
मन्ये । यस्मै राज्ञे सुरपतिरिन्द्रोऽपि स्पृहयांचकार सस्पृहोऽभूत् । 'स्पृहेरीप्सितः' इति संप्रदानसंज्ञायां
चतुर्थी । इन्द्रस्पृहणीयतामाह -- यस्मादिति । यस्माद्राज्ञो गुणाः शौर्यादय- स्तेषां गणः समूहो निर्जगाम
बहिर्निर्नयौ । यस्मादित्यवधौ पञ्चमी । गुणान्विशिष्टि - धवलीति । धवलीकृतं शुश्भ्रीकृतं भुवनतलं
विष्टपतलं येन स तथा । सकलेति । सकललोकानां समग्रजनानां यानि हृदयानि चेतांसि तेषामान -
 
[footnotes^1]
 
[^1]F. छिन्नमिति तात्पर्य ।
[^2]F. भीमसेनः स्वाश्रममाययौ इति तात्पर्यम् ।
[^3]F. न केवलं सिंहासनविशेषण । हृइदं विशेषणद्वयं कल्पतरा- वप्यन्वेति । संजाता अनेकरतांशव एव पल्लवा यस्मिन्निति तस्त्पक्षेऽर्थः । व्यालम्बिमुक्ताफलेत्यादि विशेषणव्याख्या तूभयत्र समाना ।
[^4]F. इन्द्रस्पृहणीयतायां नाग्रिमो हेतुः, किन्तु 'यस्मै च मन्येऽनन्यसाधारणशक्तिसंपदे :: :..' इत्यादिरेव प्ग्रन्थानुकूलः पाठः । अनन्य-
साधारणी शक्तिसंपद् यस्य ईदृशाय यस्मै इन्द्रोऽपि स्पृहयांचकारेति तदर्थः । ईडदृशी शक्तिसंपद् ममापि
स्यादितीन्द्र- स्पृहायास्तापर्यम् ।
 
[footnotes2]
 
[^१]G. खण्डमण्डलात्.
[^२] G.मेकलात्.
[^३]G. मुकुलैर्दन्तुरै:.
[^४]G. मयूखाग्र.
[^५]G. ग्रथिता.
[^६]G. तारकदृशो.
[^७]G. अवनीपतयः•.
[^८]G. रक्तांशुक:; रलांत्नांशुजात.
[^९]G. व्यलग्बि.
[^१०]G. मुक्ताजालके.
[^११]G. सर्वा दिश:.
[^१२]G. मन्येऽनन्यसाधारणशक्तिसंपदे सुरपति :.