कादम्बरी /156
This page has not been fully proofread.
तारापीड: ]
पूर्वभागः ।
१२३
नादशिशिरकररथतुरमखुर शिखरोल्लेख खण्डितोल्लसल्लेविङ्ग पल्लवादै रावत क रैलून सल्लकी
किसैलय-
दलादाशैलादुदयनाम्नः, कपिबेल विलुप्त विरललवलीलता फैलादुदधि विनिर्गतँजलदेवतावन्ध-
मानराघवपादादचलपातंदलितशङ्खकुलशकलतार कितशिलातलात् नलकरतँलाकलित
शैलसह-
स्रसंभूतादा सेतुबन्धात्, अच्छनिर्झरजलधौततारका सार्थादमृतमथनोद्यतवैकुण्ठ केयूरपत्रमक
रकोटिकषणमसृणितप्रांणः सुरासुर हेलावलयितवासुकिसमाकर्षणप्रारम्भ चलितचरणभरद-
लितनितम्ब कट कादमृत सीकरतिक्तसानोरींमन्दरात्, नरनारायण चरणमुद्राङ्कितबदरिकाश्रम-
पयस्तेनार्द्रा अशुष्कावन्दना मलयजा यस्मिन्स तथा तस्मात् । अशिशिरेति । अशिशिरकरः सूर्यस्तस्य ये
रथतुरगाः स्यन्दनहयास्तेषां खुराः शफास्तेषां शिखरेण प्रान्तेन य उल्लेख: संबन्धस्तेन खण्डिता द्विधाकृता
इघ उल्लसन्तो लविङ्गपल्लवा यस्मिन्स तथा तस्मात् । ऐरावतेति । ऐरावतो हस्तिमल्लस्तस्य यः करः
शुण्डा तेन लूनानि छिन्नानि सल्लकी गजप्रिया तस्याः किसलयदलानि यस्मिन्नेवंविधादा शैलादुदयनाम्न इति
प्रागेवोक्तम् । इतः सेतुबन्धविशेषणानि । कपीति । कपिबलेन वानरसैन्येन विलुप्तानि लोपं प्राप्तानि
विरैला तुच्छा या लवलीनाम्नी लता वल्ली तस्याः फलानि यस्मिन्स तथा तस्मात् । उदधीति । उदधेः
समुद्राद्विनिर्गता या जलदेवता जलाधिष्ठात्री तया वन्यमानौ नमस्क्रियमाणौ राघवस्य रामचन्द्रस्य पादौ
चरणौ यस्मिन्स तथा तस्मात् । अचलानां पर्वतानां यः पातस्तेन दलितानि भिन्नानि यानि शङ्ख-
कुलानि जलजसमूहास्तेषां शकलैः खण्डः तारकितं संजाततारकं शिलातलं यस्मिन्स तथा तस्मात् ।
नलेति । नलेत्युपलक्षणं नीलजाम्बवत्प्रमुखानाम् । तेन नलादीनां वानराणां यानि करतलानि तैराकलितं
व्याप्तं यच्छैलसहस्रं पर्वतसहस्रं तेन संभूतान्निष्पन्नात्सेतुबन्धात् । समुद्रबन्धादित्यर्थः । लङ्कायां गच्छता राम-
चन्द्रेण समुद्रबन्धनं विहितमिति लौकिकः । अथ मन्दर विशेषणानि - अच्छमिति । अच्छं निर्मलं यि
र्झरजलमिति निर्झरो झरस्तस्य जलं पानीयं तेन धौताः क्षालितास्तारकासार्था नक्षत्रसमूहा यस्मिन्स तथा
तस्मात् । अमृतेति । अमृतं पीयूषं तदर्थं यन्मथनम् । समुद्रस्येति शेषः । तत्र उद्युक्तो यो वैकुण्ठः कृष्णः ।
स हि मथनवेलायां पुरः स्थितं मन्दरमालिङ्ग्य स्थितः तस्य यत्केयूरपत्रमङ्गदपत्रं तस्य या मकरकोटिस्तया
यत्कषणं घर्षणं तेन मसृणिता श्लक्ष्णीकृताः ग्रावाणः शिला यस्मिन्स तथा तस्मात् । सुरेति । सुरा देवाः,
असुरा दैत्याः तैलया क्रीडया एकोत्साहेन वा वलयितो वलयाकारतां प्रापितो यो वासुकिर्नागराजस्तस्य
यत्समाकर्षणं तस्य यः प्रारम्भ उपक्रमस्तस्माञ्चलितः स्वस्थानाच्युतो यश्चरणभरः पादसमूहस्तेन दलितश्चूर्णितो
नितम्बकटको यस्मिन्स तथा तस्मात् । अमृतेति । अमृतस्य पीयूषस्य ये सीकराः पृषतास्तैः सित्तानि
सिञ्चितानि सानूनि शिखराणि यस्य स तथा तस्मात् । आमन्दराचलादिति प्रागेव व्याख्यातम् । अथ गन्धमादनं
विशेषयन्नाह - नरेति । नरनारायणी नामार्जुनवासुदेवौ तयोर्या चरणमुद्रा पादन्यासस्तयाङ्कितश्चिहितो यो.
टिप्प० - 1 घर्षणमित्युचितोऽर्थः । 2 कपिबलेन विलोपं प्रापितानि ( भक्षणायेत्यर्थः अत एव
विरलानि अल्पीभूतानि लवलीलतानां फलानि यस्मिन्निति व्याख्योचिता । एकस्या लतायास्तत्रापि
•तुच्छाया: सैन्येन फलभक्षणवर्णनं तु दारिद्र्यमेव टीकाकर्तुः । 3 तस्मात् चलितानां चरणानां भरेण
( भारेण ) दलित इति व्याख्योचिता ।
पाठा० - १ तुरंग. २ लवङ्ग. ३ करतल; करलूनरोध; करलूनलोध ४ कबलात्. ५ कुल. ६ पुष्पात्.
७ निर्गत. ८ अभिवन्द्यमान. ९ निपात १० तलकलित ११ ग्रावाण:. १२ सुरासुरावलयित १३ आरम्भ.
१४ चलावलित. १५ मितम्बात् १६ आमन्दराचलात्.
पूर्वभागः ।
१२३
नादशिशिरकररथतुरमखुर शिखरोल्लेख खण्डितोल्लसल्लेविङ्ग पल्लवादै रावत क रैलून सल्लकी
किसैलय-
दलादाशैलादुदयनाम्नः, कपिबेल विलुप्त विरललवलीलता फैलादुदधि विनिर्गतँजलदेवतावन्ध-
मानराघवपादादचलपातंदलितशङ्खकुलशकलतार कितशिलातलात् नलकरतँलाकलित
शैलसह-
स्रसंभूतादा सेतुबन्धात्, अच्छनिर्झरजलधौततारका सार्थादमृतमथनोद्यतवैकुण्ठ केयूरपत्रमक
रकोटिकषणमसृणितप्रांणः सुरासुर हेलावलयितवासुकिसमाकर्षणप्रारम्भ चलितचरणभरद-
लितनितम्ब कट कादमृत सीकरतिक्तसानोरींमन्दरात्, नरनारायण चरणमुद्राङ्कितबदरिकाश्रम-
पयस्तेनार्द्रा अशुष्कावन्दना मलयजा यस्मिन्स तथा तस्मात् । अशिशिरेति । अशिशिरकरः सूर्यस्तस्य ये
रथतुरगाः स्यन्दनहयास्तेषां खुराः शफास्तेषां शिखरेण प्रान्तेन य उल्लेख: संबन्धस्तेन खण्डिता द्विधाकृता
इघ उल्लसन्तो लविङ्गपल्लवा यस्मिन्स तथा तस्मात् । ऐरावतेति । ऐरावतो हस्तिमल्लस्तस्य यः करः
शुण्डा तेन लूनानि छिन्नानि सल्लकी गजप्रिया तस्याः किसलयदलानि यस्मिन्नेवंविधादा शैलादुदयनाम्न इति
प्रागेवोक्तम् । इतः सेतुबन्धविशेषणानि । कपीति । कपिबलेन वानरसैन्येन विलुप्तानि लोपं प्राप्तानि
विरैला तुच्छा या लवलीनाम्नी लता वल्ली तस्याः फलानि यस्मिन्स तथा तस्मात् । उदधीति । उदधेः
समुद्राद्विनिर्गता या जलदेवता जलाधिष्ठात्री तया वन्यमानौ नमस्क्रियमाणौ राघवस्य रामचन्द्रस्य पादौ
चरणौ यस्मिन्स तथा तस्मात् । अचलानां पर्वतानां यः पातस्तेन दलितानि भिन्नानि यानि शङ्ख-
कुलानि जलजसमूहास्तेषां शकलैः खण्डः तारकितं संजाततारकं शिलातलं यस्मिन्स तथा तस्मात् ।
नलेति । नलेत्युपलक्षणं नीलजाम्बवत्प्रमुखानाम् । तेन नलादीनां वानराणां यानि करतलानि तैराकलितं
व्याप्तं यच्छैलसहस्रं पर्वतसहस्रं तेन संभूतान्निष्पन्नात्सेतुबन्धात् । समुद्रबन्धादित्यर्थः । लङ्कायां गच्छता राम-
चन्द्रेण समुद्रबन्धनं विहितमिति लौकिकः । अथ मन्दर विशेषणानि - अच्छमिति । अच्छं निर्मलं यि
र्झरजलमिति निर्झरो झरस्तस्य जलं पानीयं तेन धौताः क्षालितास्तारकासार्था नक्षत्रसमूहा यस्मिन्स तथा
तस्मात् । अमृतेति । अमृतं पीयूषं तदर्थं यन्मथनम् । समुद्रस्येति शेषः । तत्र उद्युक्तो यो वैकुण्ठः कृष्णः ।
स हि मथनवेलायां पुरः स्थितं मन्दरमालिङ्ग्य स्थितः तस्य यत्केयूरपत्रमङ्गदपत्रं तस्य या मकरकोटिस्तया
यत्कषणं घर्षणं तेन मसृणिता श्लक्ष्णीकृताः ग्रावाणः शिला यस्मिन्स तथा तस्मात् । सुरेति । सुरा देवाः,
असुरा दैत्याः तैलया क्रीडया एकोत्साहेन वा वलयितो वलयाकारतां प्रापितो यो वासुकिर्नागराजस्तस्य
यत्समाकर्षणं तस्य यः प्रारम्भ उपक्रमस्तस्माञ्चलितः स्वस्थानाच्युतो यश्चरणभरः पादसमूहस्तेन दलितश्चूर्णितो
नितम्बकटको यस्मिन्स तथा तस्मात् । अमृतेति । अमृतस्य पीयूषस्य ये सीकराः पृषतास्तैः सित्तानि
सिञ्चितानि सानूनि शिखराणि यस्य स तथा तस्मात् । आमन्दराचलादिति प्रागेव व्याख्यातम् । अथ गन्धमादनं
विशेषयन्नाह - नरेति । नरनारायणी नामार्जुनवासुदेवौ तयोर्या चरणमुद्रा पादन्यासस्तयाङ्कितश्चिहितो यो.
टिप्प० - 1 घर्षणमित्युचितोऽर्थः । 2 कपिबलेन विलोपं प्रापितानि ( भक्षणायेत्यर्थः अत एव
विरलानि अल्पीभूतानि लवलीलतानां फलानि यस्मिन्निति व्याख्योचिता । एकस्या लतायास्तत्रापि
•तुच्छाया: सैन्येन फलभक्षणवर्णनं तु दारिद्र्यमेव टीकाकर्तुः । 3 तस्मात् चलितानां चरणानां भरेण
( भारेण ) दलित इति व्याख्योचिता ।
पाठा० - १ तुरंग. २ लवङ्ग. ३ करतल; करलूनरोध; करलूनलोध ४ कबलात्. ५ कुल. ६ पुष्पात्.
७ निर्गत. ८ अभिवन्द्यमान. ९ निपात १० तलकलित ११ ग्रावाण:. १२ सुरासुरावलयित १३ आरम्भ.
१४ चलावलित. १५ मितम्बात् १६ आमन्दराचलात्.