कादम्बरी /154

उज्जयिनी ]
 
पूर्वभागः ।
 
१२१
 
त्फुल्लारविन्दहस्तया शूरसमागम [^१]व्यंस यसनिन्या निर्व्याजमा- लिङ्गितो लक्ष्म्या, महामुनिजनसंसे-
वितस्य मधुसूदनचरण इव सुरसरित्प्रवाहस्य प्रभवः सत्यस्य, शिशिरस्यापि रिपुजनसंताप-
कारिणः स्थिरस्यापि [^२]नित्यं भ्रमतो निर्मलस्यापि मलिनीकृता- रातिवनितामुखकमलद्युतेरति-
धवलस्यापि सर्वजनरागकारिण: सुधासूतेरिव सौ[^३]सगर उद्भवो यशसः, [^४]पाताल इवाश्रितो
निजपक्षक्षेतिमी [^५]क्षतिभीतैः भिं[^६]क्षितिभृत्कुटिलःलै:, महगण इव बुधा- नुगतः, मकरध्वज इवोत्सन्नविग्रहः,
 
1
 
[ टि ]-- स्थलं भुजान्तरस्थलं तत्र या वसतिर्निवासस्तस्माद्यत्सुखं सातं तदवगणय्यावगणनां कृत्वा । उदिति ।
उत्फुल्लं विकसितं यदरविन्दं कमलं तद्वद्धस्तौ यस्याः सा तया । शूरेति । शूरेण सुभटेन यः समा-
गमः संबन्धस्तस्मिन्व्यसनमासक्तिविंधर्विद्यते यस्याः
सा तया लक्ष्म्या श्रिया निर्व्याजं निष्कपटमालिङ्गित
उपगूहितः । सत्यस्य प्रभव उत्पत्तिस्थानम् । तत्रोपमानमाह — महेति । महा- मुनिजना वसिष्ठादयस्तैः
संसेवितस्य पर्युपासितस्य सत्यस्य प्रभवः । कस्य क इत्र । सुरसरित्प्रवाहस्य स्वर्धुनीरयस्य मधुसूदनचरण
इव हरिपाद इव । यथा हरेः पादः स्वर्धुन्या उत्पत्तिस्थानं तथायमपि सत्यस्येति भावः । विरोधोक्त्या तमेव
विशेषयन्नाह - यश इति । यशसः श्लोकस्योद्भव उत्पत्तिस्थानम् । तत्रोपमानमाह --- सुधासू- तेरिति ।
सुधासूतेश्चन्द्रस्य सागर: समुद्र इव । 'अब्धिजश्चन्द्रः' इति कविरूतिःढि: । अथ च चन्द्रयशसोः
साम्यं प्रदर्शयंस्तद्विशेषणान्याह - शिशिरेति । शिशिरस्यापि शीतलस्यापि रिपुजना वैरिजना विरहि- जना
वा तेषां संतापो दाहस्तत्कारिण इति विरोधः । तत्परिहारस्तु संतापश्चित्तोद्वेग इत्यर्थात् । स्थिरेति ।
स्थिरस्यापि निश्चलस्यापि नित्यं सर्वकालं भ्रमतो गच्छतः । 'सर्वदिग्गामुकं यशः' इति कविरुद्वेर्वि-
रूढेर्विरोधः । तत्परिहारस्त्वाकल्पान्तस्थायित्वा [^2]त्स्थिरो नित्य इत्यर्थात् । निर्मलेति । निर्मलस्यापि गतमलस्यापि
मलिनी- कृता कश्मलीकृता अरातिवनितामुखान्येव कमलानि मुखवत्कम- लानि वा तेषां द्युतिर्येनेति
विरोधः । तत्परिहारस्तु निर्मलस्य स्वच्छस्येत्यर्थात् । अत्र यशःशब्दस्य नित्यनपुंसकत्वात्तद्विशेषणे द्युति -
पदे न [^3]नुमागमः । 'दधिदूर्वादा'दौ मङ्गले' इतिवद्वबहुव्रीहिः । अतीति । अतिधवलस्याप्यतिशुक्लस्यापि
सर्वजनानां समग्रलोकाक- नां रागकारिण इति विरोधः । तत्परिहारस्तु रागः स्नेहस्तत्कारिण इत्यर्थात् । अत्र
सर्वत्रापिशब्दो विरोधद्योतको विशेषोक्तिर्वा । पातालेति । पातालं रसातलं तद्वदिव । उभयोः
साम्यं प्रदर्शयन्नाह - आश्रित इति । क्षितिभृतो राजानः पर्वताश्च तेषु [^4]कुटिला वावक्रास्तैरा- श्रित
आसेवितः । उ॒उभयं विशिनष्टि - निजेति । निजा आत्मीया ये पक्षाः स्वजना [^5]वाजश्च तेषां क्षतिः
क्षयस्तया भीतास्त्रस्तास्तैः । नृपाः स्वराज्यक्षयभीत्या तमाश्रिताः । पर्वतास्तु पक्षक्षयभीता रसातलमिति
भावः । ग्रह इति । ग्रहा नक्षत्राणि तेषां गणः समूहस्तद्वदिव । सर्वत्रैक विशेषणेन विशेषयन्नाह - बुधेति ।
बुधाः पण्डितास्तैरनुगतः सहितः । तदुक्तम् – 'व्यवहारान्नृपः पश्येद्विद्वद्भिर्ब्राह्मणैः सह' इति । पक्षे बुधः
सौम्यः यः । मकरेति । मकरध्वजः कन्दर्पस्तद्वदिव । उत्सन्नेति । उत्सन्न उच्छेदं प्राप्तो विग्रहः शरीरं यस्य
 
[^1]F. कीर्तेरित्यर्थः ।
[^2]F..
 
>
 
टिप्प० – 1 कीर्तेरित्यर्थः । 2 स्थिरं नित्यमिति बोध्यम् ।
[^3]F. प्रलापोऽयं टीकाकृतः । नित्यनपुंसकस्य
यशसो विशेषणी- भूतस्यापि 'मलिनी ० . चुद्युतेः' इति पदस्य भाषितपुंस्कतया पुंवद्भावान्न नुम् अपि तु
घित्वेन गुण इति तस्य तात्पर्यम् ।
[^4 ]F.'क्षितिभृत्कुलैः' इत्येव ग्रन्थोचितः पाठः । क्षितिभृतां राज्ञां
पर्वतानां च कुलैरिति च तदर्थः । कुटिलैस्तु नाश्रयितुं शक्यते, इति तदाश्रयणवर्णनं न स्वरसाय ।
[^5]F. गरुतः 'पंख' इति हिन्दी ।
 
पाठा० -[^१]G. एकव्यसनिन्या.
[^२]G. अनवरतम् ; अविरतम्.
[^३]G. जलनिधि: .
[^४]G. पातालवत्.
[^५]G. क्षति, .
[^६]G. क्षितिभृतां
कुलैः; क्षितिभृत्कुलैः; क्षितिभृतः कुलैः.
१६ का०