कादम्बरी /150
This page has not been fully proofread.
उज्जयिनी ]
पूर्वभागः ।
११७
मरकतवेदिकासु, गगनपैर्यस्ता इव वैडूर्यमणिभूमिषु, तिमिरपटलविघटनोद्यता इव कृष्णा गुरु
धूममण्डलेषु, अभिभूततारकापय इव मुक्ताप्रालम्बेषु, विकचकमलचुम्बिन इव नितम्बि-
नीमुखेषु, प्रभातचन्द्रिकामध्यपतिता इव स्फेटिकभित्तिप्रभासु, गगनसिन्धुतरंगावलम्बिन
इव सितपताकांशुकेषु, पल्लविता इव सूर्यकान्तोपलेषु, राहुमुखकुहरप्रविष्टा इवेन्द्रनीलवाता-
यन विवरेषु विराजन्ते रविगभस्तयः ।
यस्यां चानुपजाततिमिरत्वादविघटितचक्रवाक मिथुना व्यर्थीकृतसुरतप्रदीपाः संजातम-
-
P
पीठिकास बैडूर्यमणिनैर्मल्य प्रतिबिम्बादाह
-गगनेति । अधःप्रसृता अपि नैल्यसाम्याद्गगन आकाशे पर्यस्ता
विस्तीर्णा इव दृश्यन्ते । वैडूर्यमणयो बालवायजानि तेषां भूमिषु । तन्मणिबद्धस्थलीष्वित्यर्थः । किरणेषु धूमरूपप्रति-
बिम्बादाह - तिमिरेति । तिमिरपटलस्य ध्वान्तसमूहस्य यद्विघटनं भेदनं तत्रोद्यता इव कृतप्रयत्ना इव । केषु ।
कृष्णागुरुः काकतुण्डस्तस्य धूमस्तेषां मण्डलेषु पटलेषु । मुक्तानां स्वच्छताविशेषसंक्रमादाह — अभिभूतेति ।
अभिभूतास्तारकत्वेनानिर्धार्यमाणास्तारकाणां नक्षत्राणां पङ्कयो लेखा यैस्तादृशा इव मुक्ताप्रालम्बेषु मुक्ताक
लापेषु । मुखस्य विकचकमलसाम्यादाह — विकचेति । विकचानि विकस्वराणि यानि कमलानि चुम्बिन
इव नितम्बिनीमुखेषु प्रमदावदनेषु । अत्र सिन्दूरमरकतवैडूर्यधूमेषु तद्रूपविशेषातिशयो व्यज्यते । मुखे-
Sभङ्गुरगुणवत्त्वकमलापेक्षया कमलस्य भङ्गुरगुणवत्त्वात्स्फटिकरूपसंक्रमादाह — प्रभातेति । प्रभातस्य प्रत्यू -
षस्य या चन्द्रिका चन्द्रगोलिका तन्मध्यपतिता इव तदन्तःपातिन इव स्फटिकस्य चान्द्रोपलस्य भित्तयः
कुड्यानि तासां प्रभासु कान्तिषु । उदये चन्द्रिकाया रक्तत्वात, मध्ये च पाण्डुरत्वात्, प्रातस्तु स्फटिकसा-
म्यात्प्रभातपदम् । अत्रातिशयो व्यज्यते । तरंगसादृश्यात्सितपताकानां तत्संबन्धवशादाह - गगनेति ।
गगनसिन्धुः स्वर्धुनी तस्यास्तरंगाः कल्लोलास्तानवलम्बत इत्येवंशीला इव सितपताकांशुकेषूज्वलवैजयन्तीप-
टेषु । पताकायां श्वेतातिशयो व्यज्यते । सूर्यकान्तेषु संक्रमवशादाह - सूर्येति । पल्लववदाचरन्तीति पल्लविता'
अङ्कुरितास्तादृशा इव सूर्यकान्ता एवोपलाः प्रस्तरास्तेषु । इन्द्रनीलसंपर्कवशादाह
- राहिति । राहुः
सैहिकेयस्तस्य मुखमिव कुहरं बिलं तत्र प्रविष्टास्तदन्तर्गता इवेन्द्रनीलमणीनां ये वातायना गवाक्षास्तेषां
विवरेषु छिद्रेषु विराजते । अन्वयस्तु प्रागेवोक्तः ।
यस्यां चेति । यस्यामुज्जयिन्यां रजन्यो रात्रय एवंभूताः सत्यो यान्ति । कीदृशाः । न चिघटितं न
विभिन्नं चक्रवाकानां कोकानां थुनं द्वन्द्वं याभिस्ताः । तत्र हेतुमाह- अनुपजातेति । अनुपजातं तिमिरं
यस्यां तस्या भावस्तत्त्वं तस्मात् । व्यर्थीकृतेति । व्यर्थीकृता निष्प्रयोजनीकृताः सुरतप्रदीपा रतप्रयोजका
टिप्प० -1 रविगभस्तयः सिन्दूरमणि ( प्रवाल ) कुहिमेषु ( पतिताः सन्तः ) सध्यारागारुणा इव
विराजन्ते । मरकत ( हरितमणि ) वेदिकासु ( पतिताः ) प्रारब्धं नीलकमलिनीषु परिमण्डलं मण्डला
कारेणाऽवलुण्ठनं यैस्ते हव विराजन्ते इत्यादिः तत्तदाधारसंबन्धात्र विकिरणेषु नानाविधगुणक्रियादेरुत्प्रेक्षा ।
एवं सर्ववाक्येषु व्याख्याऽनुसंधेया । 2 भूषणप्रभाभिरन्धकाराभावादिवस एवायमिति चक्रवाकानी
भ्रमः । तथा चात्र आन्तिमानलंकारो व्यउयते, (वाच्यस्वाभावात् ) ।
• पाठा -१ गगनतळ. २ प्रखता. १ धूप. ४ मुक्ताफल, ५ स्फटिकमणि ६ तरंगसङ्गिन, ७ यस्यामनु
८ प्रकटीकृत.
पूर्वभागः ।
११७
मरकतवेदिकासु, गगनपैर्यस्ता इव वैडूर्यमणिभूमिषु, तिमिरपटलविघटनोद्यता इव कृष्णा गुरु
धूममण्डलेषु, अभिभूततारकापय इव मुक्ताप्रालम्बेषु, विकचकमलचुम्बिन इव नितम्बि-
नीमुखेषु, प्रभातचन्द्रिकामध्यपतिता इव स्फेटिकभित्तिप्रभासु, गगनसिन्धुतरंगावलम्बिन
इव सितपताकांशुकेषु, पल्लविता इव सूर्यकान्तोपलेषु, राहुमुखकुहरप्रविष्टा इवेन्द्रनीलवाता-
यन विवरेषु विराजन्ते रविगभस्तयः ।
यस्यां चानुपजाततिमिरत्वादविघटितचक्रवाक मिथुना व्यर्थीकृतसुरतप्रदीपाः संजातम-
-
P
पीठिकास बैडूर्यमणिनैर्मल्य प्रतिबिम्बादाह
-गगनेति । अधःप्रसृता अपि नैल्यसाम्याद्गगन आकाशे पर्यस्ता
विस्तीर्णा इव दृश्यन्ते । वैडूर्यमणयो बालवायजानि तेषां भूमिषु । तन्मणिबद्धस्थलीष्वित्यर्थः । किरणेषु धूमरूपप्रति-
बिम्बादाह - तिमिरेति । तिमिरपटलस्य ध्वान्तसमूहस्य यद्विघटनं भेदनं तत्रोद्यता इव कृतप्रयत्ना इव । केषु ।
कृष्णागुरुः काकतुण्डस्तस्य धूमस्तेषां मण्डलेषु पटलेषु । मुक्तानां स्वच्छताविशेषसंक्रमादाह — अभिभूतेति ।
अभिभूतास्तारकत्वेनानिर्धार्यमाणास्तारकाणां नक्षत्राणां पङ्कयो लेखा यैस्तादृशा इव मुक्ताप्रालम्बेषु मुक्ताक
लापेषु । मुखस्य विकचकमलसाम्यादाह — विकचेति । विकचानि विकस्वराणि यानि कमलानि चुम्बिन
इव नितम्बिनीमुखेषु प्रमदावदनेषु । अत्र सिन्दूरमरकतवैडूर्यधूमेषु तद्रूपविशेषातिशयो व्यज्यते । मुखे-
Sभङ्गुरगुणवत्त्वकमलापेक्षया कमलस्य भङ्गुरगुणवत्त्वात्स्फटिकरूपसंक्रमादाह — प्रभातेति । प्रभातस्य प्रत्यू -
षस्य या चन्द्रिका चन्द्रगोलिका तन्मध्यपतिता इव तदन्तःपातिन इव स्फटिकस्य चान्द्रोपलस्य भित्तयः
कुड्यानि तासां प्रभासु कान्तिषु । उदये चन्द्रिकाया रक्तत्वात, मध्ये च पाण्डुरत्वात्, प्रातस्तु स्फटिकसा-
म्यात्प्रभातपदम् । अत्रातिशयो व्यज्यते । तरंगसादृश्यात्सितपताकानां तत्संबन्धवशादाह - गगनेति ।
गगनसिन्धुः स्वर्धुनी तस्यास्तरंगाः कल्लोलास्तानवलम्बत इत्येवंशीला इव सितपताकांशुकेषूज्वलवैजयन्तीप-
टेषु । पताकायां श्वेतातिशयो व्यज्यते । सूर्यकान्तेषु संक्रमवशादाह - सूर्येति । पल्लववदाचरन्तीति पल्लविता'
अङ्कुरितास्तादृशा इव सूर्यकान्ता एवोपलाः प्रस्तरास्तेषु । इन्द्रनीलसंपर्कवशादाह
- राहिति । राहुः
सैहिकेयस्तस्य मुखमिव कुहरं बिलं तत्र प्रविष्टास्तदन्तर्गता इवेन्द्रनीलमणीनां ये वातायना गवाक्षास्तेषां
विवरेषु छिद्रेषु विराजते । अन्वयस्तु प्रागेवोक्तः ।
यस्यां चेति । यस्यामुज्जयिन्यां रजन्यो रात्रय एवंभूताः सत्यो यान्ति । कीदृशाः । न चिघटितं न
विभिन्नं चक्रवाकानां कोकानां थुनं द्वन्द्वं याभिस्ताः । तत्र हेतुमाह- अनुपजातेति । अनुपजातं तिमिरं
यस्यां तस्या भावस्तत्त्वं तस्मात् । व्यर्थीकृतेति । व्यर्थीकृता निष्प्रयोजनीकृताः सुरतप्रदीपा रतप्रयोजका
टिप्प० -1 रविगभस्तयः सिन्दूरमणि ( प्रवाल ) कुहिमेषु ( पतिताः सन्तः ) सध्यारागारुणा इव
विराजन्ते । मरकत ( हरितमणि ) वेदिकासु ( पतिताः ) प्रारब्धं नीलकमलिनीषु परिमण्डलं मण्डला
कारेणाऽवलुण्ठनं यैस्ते हव विराजन्ते इत्यादिः तत्तदाधारसंबन्धात्र विकिरणेषु नानाविधगुणक्रियादेरुत्प्रेक्षा ।
एवं सर्ववाक्येषु व्याख्याऽनुसंधेया । 2 भूषणप्रभाभिरन्धकाराभावादिवस एवायमिति चक्रवाकानी
भ्रमः । तथा चात्र आन्तिमानलंकारो व्यउयते, (वाच्यस्वाभावात् ) ।
• पाठा -१ गगनतळ. २ प्रखता. १ धूप. ४ मुक्ताफल, ५ स्फटिकमणि ६ तरंगसङ्गिन, ७ यस्यामनु
८ प्रकटीकृत.