कादम्बरी /149
This page has not been fully proofread.
११६
कादम्बरी ।
[ कथायाम्-
रण्याक्षपाता, कैदूरिवानन्दित भुजंगलोका, हरिवंश कथेवानेकबालक्रोडारमणीया, प्रकटाङ्ग-
नोपभोगाव्य खण्डित चरित्रा, रक्तवर्णापि सुधाधवला, अवलम्बितमुक्ताकलापापि विहारभू-
षणा, बहुप्रकृतिरपि स्थिरा, विजितामरलोकयुतिरवन्तीपूजयिनी नाम नगरी ।
यस्यामुत्तुङ्गसौधोत्सङ्गसंगीत सङ्गिनी नामङ्गनाना मतिमधुरेण गीतरवेणाकृष्यमाणाधोमुख-
रथतुरंग: पुरःपर्यस्तरथपताकापटः कृतमहाकालप्रणाम इव प्रेतिदिनं लक्ष्य गच्छ
करः । यस्यां च संध्यारागारुणा इव सिन्दूरमणिकुट्टिमेषु, प्रारब्धकमलिनीपेरिमण्डला इव
सुवर्णस्य येऽक्षाः पाशास्तेषां पातो यस्यां सा । पक्षे हिरण्यदैत्यस्याक्षाणामिन्द्रियाणां पातो नाशो यस्याम् ।
कदूरिति । कटूर्नागमाता सेव । आनन्दितेति । आनन्दितः प्रमोद प्रापितो भुजंगलोको गणिका-
पतिजनो यस्यां सा । पक्षे भुजंगलोकः सर्पसमुदायः । हरिवंशेति । हरिवंशनाम्नो ग्रन्थस्य या कथा
प्रबन्धः सेव । अनेकेति । अनेकेषां बालानां शिशूनां या क्रीडा खेलनं तथा रमणीया मनोहरा ।
पक्षेऽनेका बढ्यो / बालनाम्रो नृपश्य क्रीडोद्यानगमनादिरूपा तया मनोहरा चित्ताकर्षिणी । प्रकारान्तरेण
पुनस्तामेव वर्णयन्नाह - प्रकटेति । प्रकटं स्पष्टमङ्गनायाः स्त्रिय उपभोगो यस्यामेवंभूताप्यखण्डितचरित्रेत्ि
विरोधः । तत्परिहारस्तु प्रकटाङ्गना नामुपभोगस्ताम्बूलादिरित्यर्था
दखण्डितं चरित्रं लोकप्रशंसारूपमस्यामि-
त्यर्थाद्वा । रक्तेति । रक्तवर्णाप्य रुणवर्णापि सुधा पूर्वव्याख्यातवद्धवलेति विरोधः । तत्परिहारस्तु रक्ता अनु-
रक्ता वर्णा ब्राह्मणादयो यस्यामित्यर्थात् । अवेति । अवलम्बित आलम्बनीकृतो मुक्ताकलापो मुक्ताप्रालम्बो
ययैवंभूतापि विगतस्त्रुटितो रतादौ यो हारः स एव भूषणमलंकृतिर्यस्यामिति विरोधः । तत्परिहारस्तु विहारा
जैनप्रासादा इत्यार्थात् । 'विहारो जिनसमनि' इति कोशः । बहिति । बह्वी प्रकृतिर्यस्यामेवंविधापि स्थिरेति
विरोधः । तत्परिहारस्तु बह्वयः प्रकृतयः पौरलोकाः । विजीति । विशेषेण जिता अमरलोकस्य देवलोकस्य
द्युतिः कान्तिर्यया सा । अवन्तीषु मालवेषु । अन्वयस्तु प्रागेवोक्तः ।
।
A
यस्यामिति । यस्याम् उज्जयिन्याम् । उत्तुङ्गेति । उत्तुङ्गमुचं सौधं धवलं गृहं तस्योत्सङ्ग उपरिप्रदे-
शस्तस्मिन्यत्संगीतं गीतनृत्यादि तत्र सङ्गिनीनां व्यासक्तानामङ्गनानां स्त्रीणामतिमधुरेणातिमिष्टेन गीतरवेण
गानस्वरेणाकृष्यमाणा अधोमुखा अवाङ्मुखा रथस्य स्यन्दनस्य तुरंगा अश्वा यस्य सः । पुरोऽग्रे पर्यस्तः
क्षिप्तो रथस्य पताकापटो वैजयन्तीपटो येनैवंभूतो गच्छन्न्रजन्दिवसकरः सूर्यः । आकृष्यमाणाधोमुखरथतु-
रगव्याजेन कृतो विहितो महाकालस्य ज्योतिर्लिङ्गात्मकशंकरस्य प्रणामो येनैवंभूत इव प्रतिदिनमहर्निशं
लक्ष्यते दृश्यते । जनैरिति शेषः । यस्यां चेति । यस्यामुज्जयिन्यां रविगभस्तयः सूर्यकिरणाः । सिन्दू-
रेति । सिन्दूरमणयो मणिविशेषास्तेषां कुट्टिमेषु तदारुण्यप्रतिबिम्बात्संध्यारागेणारुणा इव । संलक्ष्यन्त इति
क्रियायाः पूर्वतः परतो वा राजन्त इति क्रियायाः सर्वत्रानुषङ्गः । किरणेषु मरकतहरित प्रतिबिम्बादाह-
प्रारब्धेति । प्रारब्धमाचरितं कमलिनीषु परिमण्डलं लुठनं यैस्ते तादृशा इव । मरकतवेदिकास्वंश्मगर्भ घटित-
टिप्प० - 1 दर्शितो हिरण्याक्षस्य तदाख्यस्य दैत्यस्य पातो विनाशो यस्यामित्यर्थ उचितः । 2 विट-
जन इति सरलोर्थः । 3 यदुवंशीयानां बालानां नानाविधक्रीडाकथाभी रमणीयेति स्पष्टोऽर्थः ।
4 दुश्चरित्रत्वेन लज्जासंकोचाद्यभावादभिव्यक्तः अङ्गनानामुपभोगो यस्यामेवं सत्त्वेपि अखण्डितचरित्रत्वं
विरुद्धम् । परिहारस्तु - प्रकटः सौरभोद्वारादिना अङ्गनानां ताम्बूलाडुपभोग इति ।
पाठा० -१ आस्तीकतनुरिव २ उत्संगीतसंगिनीनाम्; उत्सङ्गसंगिनीनाम् ३ कृष्यमाणा ४ पुरपर्यस्त ५ प्रतिदिव-
सम. ६ आलक्ष्यते, ७ भगवान्दिवस. ८ नीलकमलिनी ९ परिमलिनी; परिमिलना; परिमलना; परिमला; परिमीलना.
कादम्बरी ।
[ कथायाम्-
रण्याक्षपाता, कैदूरिवानन्दित भुजंगलोका, हरिवंश कथेवानेकबालक्रोडारमणीया, प्रकटाङ्ग-
नोपभोगाव्य खण्डित चरित्रा, रक्तवर्णापि सुधाधवला, अवलम्बितमुक्ताकलापापि विहारभू-
षणा, बहुप्रकृतिरपि स्थिरा, विजितामरलोकयुतिरवन्तीपूजयिनी नाम नगरी ।
यस्यामुत्तुङ्गसौधोत्सङ्गसंगीत सङ्गिनी नामङ्गनाना मतिमधुरेण गीतरवेणाकृष्यमाणाधोमुख-
रथतुरंग: पुरःपर्यस्तरथपताकापटः कृतमहाकालप्रणाम इव प्रेतिदिनं लक्ष्य गच्छ
करः । यस्यां च संध्यारागारुणा इव सिन्दूरमणिकुट्टिमेषु, प्रारब्धकमलिनीपेरिमण्डला इव
सुवर्णस्य येऽक्षाः पाशास्तेषां पातो यस्यां सा । पक्षे हिरण्यदैत्यस्याक्षाणामिन्द्रियाणां पातो नाशो यस्याम् ।
कदूरिति । कटूर्नागमाता सेव । आनन्दितेति । आनन्दितः प्रमोद प्रापितो भुजंगलोको गणिका-
पतिजनो यस्यां सा । पक्षे भुजंगलोकः सर्पसमुदायः । हरिवंशेति । हरिवंशनाम्नो ग्रन्थस्य या कथा
प्रबन्धः सेव । अनेकेति । अनेकेषां बालानां शिशूनां या क्रीडा खेलनं तथा रमणीया मनोहरा ।
पक्षेऽनेका बढ्यो / बालनाम्रो नृपश्य क्रीडोद्यानगमनादिरूपा तया मनोहरा चित्ताकर्षिणी । प्रकारान्तरेण
पुनस्तामेव वर्णयन्नाह - प्रकटेति । प्रकटं स्पष्टमङ्गनायाः स्त्रिय उपभोगो यस्यामेवंभूताप्यखण्डितचरित्रेत्ि
विरोधः । तत्परिहारस्तु प्रकटाङ्गना नामुपभोगस्ताम्बूलादिरित्यर्था
दखण्डितं चरित्रं लोकप्रशंसारूपमस्यामि-
त्यर्थाद्वा । रक्तेति । रक्तवर्णाप्य रुणवर्णापि सुधा पूर्वव्याख्यातवद्धवलेति विरोधः । तत्परिहारस्तु रक्ता अनु-
रक्ता वर्णा ब्राह्मणादयो यस्यामित्यर्थात् । अवेति । अवलम्बित आलम्बनीकृतो मुक्ताकलापो मुक्ताप्रालम्बो
ययैवंभूतापि विगतस्त्रुटितो रतादौ यो हारः स एव भूषणमलंकृतिर्यस्यामिति विरोधः । तत्परिहारस्तु विहारा
जैनप्रासादा इत्यार्थात् । 'विहारो जिनसमनि' इति कोशः । बहिति । बह्वी प्रकृतिर्यस्यामेवंविधापि स्थिरेति
विरोधः । तत्परिहारस्तु बह्वयः प्रकृतयः पौरलोकाः । विजीति । विशेषेण जिता अमरलोकस्य देवलोकस्य
द्युतिः कान्तिर्यया सा । अवन्तीषु मालवेषु । अन्वयस्तु प्रागेवोक्तः ।
।
A
यस्यामिति । यस्याम् उज्जयिन्याम् । उत्तुङ्गेति । उत्तुङ्गमुचं सौधं धवलं गृहं तस्योत्सङ्ग उपरिप्रदे-
शस्तस्मिन्यत्संगीतं गीतनृत्यादि तत्र सङ्गिनीनां व्यासक्तानामङ्गनानां स्त्रीणामतिमधुरेणातिमिष्टेन गीतरवेण
गानस्वरेणाकृष्यमाणा अधोमुखा अवाङ्मुखा रथस्य स्यन्दनस्य तुरंगा अश्वा यस्य सः । पुरोऽग्रे पर्यस्तः
क्षिप्तो रथस्य पताकापटो वैजयन्तीपटो येनैवंभूतो गच्छन्न्रजन्दिवसकरः सूर्यः । आकृष्यमाणाधोमुखरथतु-
रगव्याजेन कृतो विहितो महाकालस्य ज्योतिर्लिङ्गात्मकशंकरस्य प्रणामो येनैवंभूत इव प्रतिदिनमहर्निशं
लक्ष्यते दृश्यते । जनैरिति शेषः । यस्यां चेति । यस्यामुज्जयिन्यां रविगभस्तयः सूर्यकिरणाः । सिन्दू-
रेति । सिन्दूरमणयो मणिविशेषास्तेषां कुट्टिमेषु तदारुण्यप्रतिबिम्बात्संध्यारागेणारुणा इव । संलक्ष्यन्त इति
क्रियायाः पूर्वतः परतो वा राजन्त इति क्रियायाः सर्वत्रानुषङ्गः । किरणेषु मरकतहरित प्रतिबिम्बादाह-
प्रारब्धेति । प्रारब्धमाचरितं कमलिनीषु परिमण्डलं लुठनं यैस्ते तादृशा इव । मरकतवेदिकास्वंश्मगर्भ घटित-
टिप्प० - 1 दर्शितो हिरण्याक्षस्य तदाख्यस्य दैत्यस्य पातो विनाशो यस्यामित्यर्थ उचितः । 2 विट-
जन इति सरलोर्थः । 3 यदुवंशीयानां बालानां नानाविधक्रीडाकथाभी रमणीयेति स्पष्टोऽर्थः ।
4 दुश्चरित्रत्वेन लज्जासंकोचाद्यभावादभिव्यक्तः अङ्गनानामुपभोगो यस्यामेवं सत्त्वेपि अखण्डितचरित्रत्वं
विरुद्धम् । परिहारस्तु - प्रकटः सौरभोद्वारादिना अङ्गनानां ताम्बूलाडुपभोग इति ।
पाठा० -१ आस्तीकतनुरिव २ उत्संगीतसंगिनीनाम्; उत्सङ्गसंगिनीनाम् ३ कृष्यमाणा ४ पुरपर्यस्त ५ प्रतिदिव-
सम. ६ आलक्ष्यते, ७ भगवान्दिवस. ८ नीलकमलिनी ९ परिमलिनी; परिमिलना; परिमलना; परिमला; परिमीलना.