कादम्बरी /138
This page has not been fully proofread.
रात्रिवर्णनम् ]
पूर्वभागः ।
१०५
वेदिविकीर्यमाणहरित्कुशम्, ऋषिकुमारिकाभिरितस्ततो विक्षिप्यमाणदिग्देवता बलिसिक्थमा-
श्रमपदमभवत् । कापि विहृत्य दिवसावसाने लोहिततारका तपोवनधेनुरिव कपिला परिवर्त-
माना संध्या तपोधनैरदृश्यत । अचिरैप्रोषिते सवितरि शोकविधुरा कमलमुकुलकमण्डलु-
धरणी हंसतिकूलपरिधाना मृणालघवलयैज्ञोपवीतिनी मधुकरमण्डलाक्षवलयमुइँहन्ती
कमलिनी दिर्नपतिसमागमत्रतमिवाचरत् । अपरसागराम्भसि पतिते दिवेसकरे वेगोत्थित-
म्भःसीकर निकरमिव तारागणमम्बरमधारयत् । अचिराञ्च सिद्धकम्यकाविक्षिप्तसंध्यार्चनकु-
सुमशनलमिव तौरकितं वियदराजत । क्षणेन चोन्मुखेन मुनिजनेनोर्ध्वविप्रकीर्णैः प्रणामाञ्ज-
लिसलिलै : क्षौल्यमान इवागलदखिल: संध्यारागः ।
क्षय भुपागतायां संध्यायां तद्विनाशदुःखिता कृष्णाजिनमिव विभावरी तिमिरोद्गममभिनव-
अग्भिवेद्या॑ां वह्निस्थापनचतुरस्रभूमिकायां विकीर्यमाणा विक्षिप्यमाणा हरित्कुशा नीलदर्भा यस्मिन् । ऋषीति ।
ऋषिकुमारिका भिर्मुनिपुत्रीभिरितस्ततो विक्षिप्यमाणानि समन्ताद्विकीर्यमाणानि दिग्देवतानां बलिसि-
Fथानि बलिसंबन्धिसिद्धान्जानि यस्मिंस्तत्तथा । पुनरवस्थान्तरमाह -क्कापीति । कापि कुत्रचित्प्रदेशे
विहृत्य पर्यटनं कृत्वा दिवसावसाने दिनपर्यन्ते कपिला तपोवनधेनुरिव 'लोहिततारका परिवर्तमाना तपोधनैः
मुनिभिः संध्यादृश्यतालोक्यत । गौरपि कपिलखाल्लोहिततारका रक्तकनीनिका । संध्या तु लोहिततारका
रक्तनक्षत्रा तत्कालीनोद्गतनक्षत्राणां रक्तत्वात् । अतः संध्याधेन्वोः सादृश्यादुपमानोपमेयभावः । कमलि-
•नी सूर्ययोर्नायिका नायकत्वेन तौ वर्णयन्नाह
– अचिरेति । अचिरप्रोषिते तत्कालीन प्रोषिते गते सवितरि
श्रीसूर्ये शोकेन विरहेण विधुरा विह्वला कमलिनी दिनपतिसमागमार्थं स्वकीयनायकस्यागमन हेतोव्रतं
नियम विशेष माचरदिवाकरोदिव । कमलेति । संकुचित मुख साम्यात्कमलमुकुलान्येव कमण्डलूनि तान्येव
दधातीत्येवंशीला सा तथा । हंसेति । श्वेतसाम्याद्धंसा एव सितदुकूलानि परिधानमघोंशुकं यस्याः सा
तथा । मृणालेति । श्वेततन्तुसारूप्यान्मृणालान्येव धवलं शुभ्रं यज्ञोपवीतं यज्ञसूत्रं यस्याः सा तथा ।
मधुकरेति । नीलतीक्ष्णमुखसाम्यान्मधुकराणां भ्रमराणां यन्मण्डलं तदेवाक्षवलयं रुद्राक्षजपमालिका
तदुद्वहन्ती धारयन्ती । अपरामवस्थां वर्णयन्नाह
- अपरेति । अपरसागराम्भसि पश्चिमसमुद्रपानी ये पतिते
दिवसकरे सूर्ये वेगेन रभसोत्थितं प्रादुर्भूतमम्भःसीकरनिकरं पानीयपृषत्समूहं तारागणमिव नक्षत्रवृन्दमिवा
म्बरमाकाशमधारयद्दधार । अतिश्वेतरूपत्वसाम्यात्ताराजलबिन्द्वो रुपमानोपमेयभावः । अचिराञ्चेति । अचि-
रात् स्वल्पकालेन सिद्धा विद्या सिद्धास्तेषां कन्यकाः पुत्र्यस्ता भिर्विक्षिप्तानि विकीर्णानि यानि संध्यार्चनकुसुमानि
सायंकालीन पूजार्थमानीतानि पुष्पाणि तैः शबलमिव कर्बुरमिव तारकितम् । 'तारकादिभ्य इतच्' । संजा-
•ततारकोदयं वियदाकाशमराजताशोभत । अतीतसंध्यावस्थां प्रकटयन्नाह - क्षणेनेति । क्षणेन सपद्येव ।
च समुच्चये । उन्मुखेनोर्ध्वमुखेन मुनिजनेन तापसजनेनोर्ध्व विप्रकीर्णैरूर्ध्वं विक्षितैः प्रणामाञ्जलिसलिलैर्नमस्क-
तिसमयाअलिपानीयैः ः क्षाल्यमान इव प्रक्षाल्यमानोऽखिलः समग्रोऽपि संध्यारागोऽगलत्तत्स्थानात्प्रच्युतः ।
क्षयमिति । संध्यायां क्षयमुपगतायां विनाशं प्राप्तायाम् । तदिति । तस्याः स्वसानिध्यात्सखी-
टिप्प० - 1 भ्रान्तोऽत्र टीकाकृत् । अम्बरम् ( कर्तृ) तारागणम् अम्भः सीकरमिनाऽधारयदित्युत्प्रेक्षा ।
पाठा० -१ विप्रकीर्यमाण, २ दिग्देवतार्चनबलिसिक्थकम् ३ दिनावसाने ४ मुनिभिः; मुदितैस्तपो-
धनैः ५ प्रोषिते च सवितरि. ६ यज्ञोपवीता. ७ अक्षमालावलयम्. ८ रवि. ९ दिनकरे; दिवाकरे पतन;
तरपतन. १० पननवेगोत्थितम् ; पतङ्गवेगोत्थितम् ; पतनवेगोत्थितम्. ११ अम्बरतलम्. १२ सतारम्. १३ मक्षा-
बयमानः, १४ उपागतायां च संभ्यायाम्। उपगतायां च संध्यायाम.
१४ का०
पूर्वभागः ।
१०५
वेदिविकीर्यमाणहरित्कुशम्, ऋषिकुमारिकाभिरितस्ततो विक्षिप्यमाणदिग्देवता बलिसिक्थमा-
श्रमपदमभवत् । कापि विहृत्य दिवसावसाने लोहिततारका तपोवनधेनुरिव कपिला परिवर्त-
माना संध्या तपोधनैरदृश्यत । अचिरैप्रोषिते सवितरि शोकविधुरा कमलमुकुलकमण्डलु-
धरणी हंसतिकूलपरिधाना मृणालघवलयैज्ञोपवीतिनी मधुकरमण्डलाक्षवलयमुइँहन्ती
कमलिनी दिर्नपतिसमागमत्रतमिवाचरत् । अपरसागराम्भसि पतिते दिवेसकरे वेगोत्थित-
म्भःसीकर निकरमिव तारागणमम्बरमधारयत् । अचिराञ्च सिद्धकम्यकाविक्षिप्तसंध्यार्चनकु-
सुमशनलमिव तौरकितं वियदराजत । क्षणेन चोन्मुखेन मुनिजनेनोर्ध्वविप्रकीर्णैः प्रणामाञ्ज-
लिसलिलै : क्षौल्यमान इवागलदखिल: संध्यारागः ।
क्षय भुपागतायां संध्यायां तद्विनाशदुःखिता कृष्णाजिनमिव विभावरी तिमिरोद्गममभिनव-
अग्भिवेद्या॑ां वह्निस्थापनचतुरस्रभूमिकायां विकीर्यमाणा विक्षिप्यमाणा हरित्कुशा नीलदर्भा यस्मिन् । ऋषीति ।
ऋषिकुमारिका भिर्मुनिपुत्रीभिरितस्ततो विक्षिप्यमाणानि समन्ताद्विकीर्यमाणानि दिग्देवतानां बलिसि-
Fथानि बलिसंबन्धिसिद्धान्जानि यस्मिंस्तत्तथा । पुनरवस्थान्तरमाह -क्कापीति । कापि कुत्रचित्प्रदेशे
विहृत्य पर्यटनं कृत्वा दिवसावसाने दिनपर्यन्ते कपिला तपोवनधेनुरिव 'लोहिततारका परिवर्तमाना तपोधनैः
मुनिभिः संध्यादृश्यतालोक्यत । गौरपि कपिलखाल्लोहिततारका रक्तकनीनिका । संध्या तु लोहिततारका
रक्तनक्षत्रा तत्कालीनोद्गतनक्षत्राणां रक्तत्वात् । अतः संध्याधेन्वोः सादृश्यादुपमानोपमेयभावः । कमलि-
•नी सूर्ययोर्नायिका नायकत्वेन तौ वर्णयन्नाह
– अचिरेति । अचिरप्रोषिते तत्कालीन प्रोषिते गते सवितरि
श्रीसूर्ये शोकेन विरहेण विधुरा विह्वला कमलिनी दिनपतिसमागमार्थं स्वकीयनायकस्यागमन हेतोव्रतं
नियम विशेष माचरदिवाकरोदिव । कमलेति । संकुचित मुख साम्यात्कमलमुकुलान्येव कमण्डलूनि तान्येव
दधातीत्येवंशीला सा तथा । हंसेति । श्वेतसाम्याद्धंसा एव सितदुकूलानि परिधानमघोंशुकं यस्याः सा
तथा । मृणालेति । श्वेततन्तुसारूप्यान्मृणालान्येव धवलं शुभ्रं यज्ञोपवीतं यज्ञसूत्रं यस्याः सा तथा ।
मधुकरेति । नीलतीक्ष्णमुखसाम्यान्मधुकराणां भ्रमराणां यन्मण्डलं तदेवाक्षवलयं रुद्राक्षजपमालिका
तदुद्वहन्ती धारयन्ती । अपरामवस्थां वर्णयन्नाह
- अपरेति । अपरसागराम्भसि पश्चिमसमुद्रपानी ये पतिते
दिवसकरे सूर्ये वेगेन रभसोत्थितं प्रादुर्भूतमम्भःसीकरनिकरं पानीयपृषत्समूहं तारागणमिव नक्षत्रवृन्दमिवा
म्बरमाकाशमधारयद्दधार । अतिश्वेतरूपत्वसाम्यात्ताराजलबिन्द्वो रुपमानोपमेयभावः । अचिराञ्चेति । अचि-
रात् स्वल्पकालेन सिद्धा विद्या सिद्धास्तेषां कन्यकाः पुत्र्यस्ता भिर्विक्षिप्तानि विकीर्णानि यानि संध्यार्चनकुसुमानि
सायंकालीन पूजार्थमानीतानि पुष्पाणि तैः शबलमिव कर्बुरमिव तारकितम् । 'तारकादिभ्य इतच्' । संजा-
•ततारकोदयं वियदाकाशमराजताशोभत । अतीतसंध्यावस्थां प्रकटयन्नाह - क्षणेनेति । क्षणेन सपद्येव ।
च समुच्चये । उन्मुखेनोर्ध्वमुखेन मुनिजनेन तापसजनेनोर्ध्व विप्रकीर्णैरूर्ध्वं विक्षितैः प्रणामाञ्जलिसलिलैर्नमस्क-
तिसमयाअलिपानीयैः ः क्षाल्यमान इव प्रक्षाल्यमानोऽखिलः समग्रोऽपि संध्यारागोऽगलत्तत्स्थानात्प्रच्युतः ।
क्षयमिति । संध्यायां क्षयमुपगतायां विनाशं प्राप्तायाम् । तदिति । तस्याः स्वसानिध्यात्सखी-
टिप्प० - 1 भ्रान्तोऽत्र टीकाकृत् । अम्बरम् ( कर्तृ) तारागणम् अम्भः सीकरमिनाऽधारयदित्युत्प्रेक्षा ।
पाठा० -१ विप्रकीर्यमाण, २ दिग्देवतार्चनबलिसिक्थकम् ३ दिनावसाने ४ मुनिभिः; मुदितैस्तपो-
धनैः ५ प्रोषिते च सवितरि. ६ यज्ञोपवीता. ७ अक्षमालावलयम्. ८ रवि. ९ दिनकरे; दिवाकरे पतन;
तरपतन. १० पननवेगोत्थितम् ; पतङ्गवेगोत्थितम् ; पतनवेगोत्थितम्. ११ अम्बरतलम्. १२ सतारम्. १३ मक्षा-
बयमानः, १४ उपागतायां च संभ्यायाम्। उपगतायां च संध्यायाम.
१४ का०