कादम्बरी /12
This page has not been fully proofread.
प.
डा.
This s
S-
पि
यो
य
पं.
उपोद्धातः ।
र्शत्वेन उन्नतत्वेन वा सर्वदा स्मरन्तीति रसपरिपोषपाटवमसाधारणं सूच्यते । एतसिन्विषये नान्यः
कश्चित्कविर्बाणस्य प्रातिद्वन्द्ये स्थातुमशक्त् । अत एवालोचनामार्मिकैः प्रोक्तम्-
'युक्तं कादम्बरी श्रुत्वा कवयो मौनमागताः ।
बाणध्वनावनध्यायो भवतीति श्रुतिर्यतः ॥' [ कीर्तिकौमुदी भा. ३ ]
सप्तमशताब्दीत
उत्तरं तादृशंस्य नवीनगद्यकाव्यस्योत्पत्तिरेव न जातेति बेवरपण्डितादीनां मतम् ।
बाणसदृशैः समर्थैः पद्यकविताप्रभावो यः किञ्चिल्लोकानां हृदयादपसारितः स पुनर्यथावत्प्रबभूव । किन्तु
संस्कृत साहित्यस्य विगुण दैववशाद्वाणस्य कृतिः कादम्बरी न बाणस्य लेखनीतः पूर्णा बभूव ।
उत्तरकादम्बरी
पूर्व भागमेव समाप्य लोकान्तरमुपगते महाकवौ बाणे, एवंविधमधुरकथाया अकाण्डे विच्छेदो महते
रसविधाताय, पितुः कीर्तिप्रसारप्रतिबन्धाय चेति भावयन् बाणपुत्रस्तदुत्तरभागं विनिर्माय कथां पूरया-
मास । एतस्य नाम केषांचिन्मतेन 'भूषणभट्टः' इति । अपरे 'पुलिन्दः' इत्याहु:-
'केवलोपि स्फुरन बाणः करोति विमदान्कवीन् ।
किं पुनः कृतसंधानः पुलिन्दकृतसंनिधिः ॥' ( धनपालस्य तिलकमञ्जरी )
अन्ये 'पुलिनः' इति नाम निरदिशन् । केषांचन मतेन 'निचुलः' इत्यपि नामधेयम् । एतदपि कथ-
यन्तः केचन श्रुता यत्-
'स्थानादस्मात्सरसनिचुलादुत्पतोदङ्मुखः खं
दिङ्मागानां पथि परिहरन् स्थूलहस्तावलेपान् ॥
इति मेघदूते महाकविकालिदासेन निर्दिष्टः सोयमेव निचुल इति । सोयं भ्रम एव तेषाम् । महाक-
विर्बाणस्तरपुत्रश्च कालिदासस्य बहो: कालादनन्तरं जातः । न तस्य स्मरणं पूर्वभाविना कालिदासेन कर्तु
शक्यते । मेघदूतं चादिमकालिदासस्यैवेति तु क्षेमेन्द्रेण 'कविकण्ठाभरणे' मन्दाक्रान्ताच्छन्दो महाकवे
कालिदासस्यैव सर्वापेक्षया मधुरमिति प्रस्तावे प्रोक्तम् । किञ्च मेघदूते निर्दिष्टेन- चित्रकूटादारभ्य कैला-
सपर्यम्तेन मेघगमनमार्गेण 'महाकविः कालिदासो भूगोलविषयेपि परममार्मिकोऽभूत्' इति गवेषकैः
साध्यते । ततश्च सर्वथा सोऽयमकाण्डसंलाप एव केषां चिदिति निश्चितम् ।
यत्किञ्चिदस्तु, एवंविधः पुत्रो विरलैरेव महाकविभिरवाप्तः स्याद् येन हि अकाण्डे विच्छिन्ना पितुः
कृतिरेवमविभावितविभाग संयोजिता स्यात् । सर्वतः काठिन्यमिदमेव यत्पूर्वार्धे नाधिकः कथाभागः
सूचितश्च संगृहीतश्च कविना । तत्र हि राज्ञः शूद्रकस्य सविधे शुकस्यागमनम्, तन्मुखेन चन्द्रापीड स्थ
समागमात्पूर्व-
जन्म, दिग्विजययात्राप्रसङ्गेन महाश्वेताश्रमे गमनम्, तन्मुखात्तस्याः पुण्डरीकेण प्रणयः,
मेव पुण्डरीकस्य देहत्यागः, आकाशवाण्या पुनःसमागमसूचनात्तत्प्रत्याशायां तपश्चरणम्, ततो महाश्वेता-
नुरोधेन कादम्बरीदर्शनम्, तत्प्रणयः, चन्द्रापीडेन कादम्बरीसविधे पूर्व प्रापितायाः पत्रलेखायाः कादम्ब.
रीसंदेशं तदुपालम्भं चादाय चन्द्रापीडसविधे आगमनम्, अस्मिन्स्थान एव पूर्वभागस्य समाप्तिर्भवति ।
पुण्डरीकस्य शापवशाद् वारद्वयं भूमौ चन्द्रमसो जन्मना भाव्यमिति कथासंघटनाय चन्द्रापीडस्य हृदय-
स्फोटः, पुनस्तेनैव देहेन कादम्बरीसमागमः, पुण्डरीकस्य वैशम्पायननाम्ना जन्म, महाश्वेताशापेन शुक
देहप्राप्तिः, तस्यैव शुकस्य शूद्रकसविधे गमनम् चन्द्रापीडस्य शूद्रकनाम्ना भूमौ संभवः, शापविमुक्तौ च
चन्द्रापीड - पुण्डरीकादीनां सर्वेषां स्वस्वाभीष्टप्राप्तिरिति सर्वोप्यकाण्डविच्छिन्नः कथाभागो बाण पुत्रेणैव
संघटित इति महदेव मेधावत्वं संघटयितुः सोयं सूचयति ।
9
अवश्यं बाणो बाण एव तत्पुत्रश्च तत्पुत्रः । इतिहासपुराणादिषु बाणस्य यद्वयापकं पाण्डित्यम्,
व्याकरणादिषु या व्युत्पत्तिः, रचनायां प्रसादः, अक्षरसंघटनायां माधुर्यम्, एतदादिगुणेषु उत्तरकादम्ब-
डा.
This s
S-
पि
यो
य
पं.
उपोद्धातः ।
र्शत्वेन उन्नतत्वेन वा सर्वदा स्मरन्तीति रसपरिपोषपाटवमसाधारणं सूच्यते । एतसिन्विषये नान्यः
कश्चित्कविर्बाणस्य प्रातिद्वन्द्ये स्थातुमशक्त् । अत एवालोचनामार्मिकैः प्रोक्तम्-
'युक्तं कादम्बरी श्रुत्वा कवयो मौनमागताः ।
बाणध्वनावनध्यायो भवतीति श्रुतिर्यतः ॥' [ कीर्तिकौमुदी भा. ३ ]
सप्तमशताब्दीत
उत्तरं तादृशंस्य नवीनगद्यकाव्यस्योत्पत्तिरेव न जातेति बेवरपण्डितादीनां मतम् ।
बाणसदृशैः समर्थैः पद्यकविताप्रभावो यः किञ्चिल्लोकानां हृदयादपसारितः स पुनर्यथावत्प्रबभूव । किन्तु
संस्कृत साहित्यस्य विगुण दैववशाद्वाणस्य कृतिः कादम्बरी न बाणस्य लेखनीतः पूर्णा बभूव ।
उत्तरकादम्बरी
पूर्व भागमेव समाप्य लोकान्तरमुपगते महाकवौ बाणे, एवंविधमधुरकथाया अकाण्डे विच्छेदो महते
रसविधाताय, पितुः कीर्तिप्रसारप्रतिबन्धाय चेति भावयन् बाणपुत्रस्तदुत्तरभागं विनिर्माय कथां पूरया-
मास । एतस्य नाम केषांचिन्मतेन 'भूषणभट्टः' इति । अपरे 'पुलिन्दः' इत्याहु:-
'केवलोपि स्फुरन बाणः करोति विमदान्कवीन् ।
किं पुनः कृतसंधानः पुलिन्दकृतसंनिधिः ॥' ( धनपालस्य तिलकमञ्जरी )
अन्ये 'पुलिनः' इति नाम निरदिशन् । केषांचन मतेन 'निचुलः' इत्यपि नामधेयम् । एतदपि कथ-
यन्तः केचन श्रुता यत्-
'स्थानादस्मात्सरसनिचुलादुत्पतोदङ्मुखः खं
दिङ्मागानां पथि परिहरन् स्थूलहस्तावलेपान् ॥
इति मेघदूते महाकविकालिदासेन निर्दिष्टः सोयमेव निचुल इति । सोयं भ्रम एव तेषाम् । महाक-
विर्बाणस्तरपुत्रश्च कालिदासस्य बहो: कालादनन्तरं जातः । न तस्य स्मरणं पूर्वभाविना कालिदासेन कर्तु
शक्यते । मेघदूतं चादिमकालिदासस्यैवेति तु क्षेमेन्द्रेण 'कविकण्ठाभरणे' मन्दाक्रान्ताच्छन्दो महाकवे
कालिदासस्यैव सर्वापेक्षया मधुरमिति प्रस्तावे प्रोक्तम् । किञ्च मेघदूते निर्दिष्टेन- चित्रकूटादारभ्य कैला-
सपर्यम्तेन मेघगमनमार्गेण 'महाकविः कालिदासो भूगोलविषयेपि परममार्मिकोऽभूत्' इति गवेषकैः
साध्यते । ततश्च सर्वथा सोऽयमकाण्डसंलाप एव केषां चिदिति निश्चितम् ।
यत्किञ्चिदस्तु, एवंविधः पुत्रो विरलैरेव महाकविभिरवाप्तः स्याद् येन हि अकाण्डे विच्छिन्ना पितुः
कृतिरेवमविभावितविभाग संयोजिता स्यात् । सर्वतः काठिन्यमिदमेव यत्पूर्वार्धे नाधिकः कथाभागः
सूचितश्च संगृहीतश्च कविना । तत्र हि राज्ञः शूद्रकस्य सविधे शुकस्यागमनम्, तन्मुखेन चन्द्रापीड स्थ
समागमात्पूर्व-
जन्म, दिग्विजययात्राप्रसङ्गेन महाश्वेताश्रमे गमनम्, तन्मुखात्तस्याः पुण्डरीकेण प्रणयः,
मेव पुण्डरीकस्य देहत्यागः, आकाशवाण्या पुनःसमागमसूचनात्तत्प्रत्याशायां तपश्चरणम्, ततो महाश्वेता-
नुरोधेन कादम्बरीदर्शनम्, तत्प्रणयः, चन्द्रापीडेन कादम्बरीसविधे पूर्व प्रापितायाः पत्रलेखायाः कादम्ब.
रीसंदेशं तदुपालम्भं चादाय चन्द्रापीडसविधे आगमनम्, अस्मिन्स्थान एव पूर्वभागस्य समाप्तिर्भवति ।
पुण्डरीकस्य शापवशाद् वारद्वयं भूमौ चन्द्रमसो जन्मना भाव्यमिति कथासंघटनाय चन्द्रापीडस्य हृदय-
स्फोटः, पुनस्तेनैव देहेन कादम्बरीसमागमः, पुण्डरीकस्य वैशम्पायननाम्ना जन्म, महाश्वेताशापेन शुक
देहप्राप्तिः, तस्यैव शुकस्य शूद्रकसविधे गमनम् चन्द्रापीडस्य शूद्रकनाम्ना भूमौ संभवः, शापविमुक्तौ च
चन्द्रापीड - पुण्डरीकादीनां सर्वेषां स्वस्वाभीष्टप्राप्तिरिति सर्वोप्यकाण्डविच्छिन्नः कथाभागो बाण पुत्रेणैव
संघटित इति महदेव मेधावत्वं संघटयितुः सोयं सूचयति ।
9
अवश्यं बाणो बाण एव तत्पुत्रश्च तत्पुत्रः । इतिहासपुराणादिषु बाणस्य यद्वयापकं पाण्डित्यम्,
व्याकरणादिषु या व्युत्पत्तिः, रचनायां प्रसादः, अक्षरसंघटनायां माधुर्यम्, एतदादिगुणेषु उत्तरकादम्ब-