कादम्बरी /119
This page has not been fully proofread.
कादम्बरी ।
नवैश्वदेवबलिपिण्डम्, आसन्नवापीकलहंसपोतभुज्यमाननीवारबलिम्,
झमानमुनिबालकम्, अग्निकार्यार्धदग्ध मिसैमिसायमानसँमित्कुशकुसुमम्
ररसस्निग्धशिलातलम् अचिरक्षुण्णवल्कलरसपाटलभूतलम् रक्तचन्दनोपलिप्तादित्यमण्ड-
लकनिहितकरवीरकुसुमम्, इतस्ततो विक्षिप्तभस्मलेखाकृंत मुनिजन भोजन भूमिपरिहारम्,
परिचितशाखामृगकैराकृष्टिनिष्कास्य मानप्रवेश्यमानजरदन्धतापसम् इर्भकलभार्थोपभुक्तप-
तितैः सरस्वतीभुजलता विगलितैः शङ्खवलयैरिव मृणालशकलै : कल्माषितम्, ऋषिजमार्थ-
प्रेणकैर्विषाणशिखरोत्खन्यमानविविधकन्दमूलम्, अम्बुपूर्ण पुष्करपुटैर्वनकरिभिरापूर्यमाणवि-
पालवालकम् ऋषिकुमारकःकृष्यमाणवनवराहदंष्ट्रान्तराललगशालूकम्, उपजातपरि-
9
,
,
[ कथामुखे-
एणीजिहापल्लवोपलि -
उपलभन्ननालिके-
नो भक्ष्यमाणो वैश्वदेवस्य देवयज्ञस्य बलिपिण्डो हन्तकारो यस्मिन्स तम् । आसन्नति । आसन्ना समी-
स्था या वापी दीर्घिका तस्याः कलहंसपोतैः कादम्बशिशुभिर्भुज्यमानो भक्ष्यमाणो नीवारबलियस्मिन्स तम् ।
रणीति । एण्यो भृग्यस्तासां जिह्वा रसना एव पल्लवास्तैरुपलियामाना आस्वाद्यमाना मुनिबालका यस्मि-
स तम् । अनीति । अग्निकार्ये होमेऽर्धदग्धान्यर्धभस्मीभूतान्यत एव मिसमिसायमानानि मिसमिसेतिशब्द-
आचरमाणानि समित्कुशकुसुमानि यस्मिन्स तम् । उपेति । उपले दृषदि भन्नानि द्वैधीकृतानि नालिके-
लागलीफलानि तेषां यो रसो द्रवस्तेन स्निग्धं चिक्कणं शिलातलं यस्मिन्स तम् । अन्चिरेति । अचि-
क्षुण्णानि तत्काल मर्दितानि यानि वल्कलानि तेषां रसस्तेन पाटलं श्वेतरक्तं भूतलं यस्मिन्स तम् । रक्तेति ।
क्तचन्दनं पत्राङ्गं तेनोपलिप्तमालिप्तमालिखितं यदादित्यमण्डलमेव मण्डलकं तस्मिन्निहितानि स्थापितानि
करवीरो हयमारस्तस्य कुसुमानि पुष्पाणि यस्मिन्स तम् । इति । इतस्ततो विक्षिप्तं यद्भस्
लेखा तथा कृतो विहितो मुनिजनभोजनभूमेः परिहारो निषेधो यस्मिन् । भस्मलेखाङ्कितायां भूमौ
नातिव्यमिति भावः । यद्वा भस्मनो या लेखा घर्षस्तेन कृतो मुनिजनभोजनभूमे रुच्छिष्टभूमेः
रिहारो मार्जनं यस्मिन् । दृश्यते हि भोजनान्ते भस्मना मार्जनं पश्चाद्गोमयेनोपलेपनमिति । परिचितेति ।
रिचिताः संजातपरिचया ये शाखामृगास्ताम्रमुखाः श्याममुखा वा वानरास्तेषां कराकृष्ट्या हस्तावलम्बेन
ष्कास्यमानाः प्रवेश्यमानाश्च जरन्तोऽन्धाश्च तापसा यस्मिन् । इभेति । मृणालशकलैर्निसखण्डैः कल्माषितं
वेनितम् । कीदृशैरिव । सरस्वती देवी तस्या भुजलते बाहुलते ताभ्यां विगलितः सस्तैः शङ्खवलयैरि
अरेखकटकैरिव । बिसानां स्वतो भूमिपातो न स्यादित्याह - इभेति । इभकलभानां यदर्थोपभुक्तमर्ध-
र्वितं तस्मात्पतितैः स्रस्तैः । ऋषीति । ऋषिजनार्थ मुनिजनकृत एणकैर्हरिणैर्विषाणशिखरैः शृङ्गप्रान्तैरु
खन्यमानानि विविधानि विचित्राणि कन्दमूलानि यस्मिन् । अम्बुपूर्णेति । अम्बुभिर्जलैः पूर्णानि भृतानि
करपुटा झुण्डाग्राणि । 'शुण्डाग्रं त्वस्य पुष्करम्' इति कोशः । येषामेतादृशैर्वनकरिभिररण्यहस्ति-
मरापूर्यमाणानि श्रियमाणानि विटपानां वृक्षाणामालवालकान्यावापस्थानकानि यस्मिन् । एतेन शाखामृग-
रिणगजानामपि बुद्धिपूर्वकयथोचितकार्यकर्तृत्वं सूचितम् । ऋषीति । ऋषिकुमार
कैर्मुनिशिशुभिराकृष्य-
राणानि वनवराहदंष्ट्रान्तराललग्नानि शालूकान्युत्पलानां कन्दा यस्मिन् । 'उत्पलानां तु शालूकम्' इति
टिप्प० - 1 सिमसिमेत्येव कविसंमतः पाठः, आर्द्रवस्तुदहने 'सिमसिम' इति शब्द एवं कविमा-
नुियातः । 'सिमसिमाकारि चक्षुस्तृतीयम्' इत्यनघैराघवम् । 2 तत्कालं वृक्षेभ्यो निष्कासितानीत्यर्थः ।
इभकलभैरर्थोपभुक्तानि च तानि पतितानि । इभकलभैः पूर्वम् अर्धमुपभुक्तानि पश्चात्पतितानीत्यु-
वेतोर्थः । 4 पङ्कशूरणं शालूकं, तदेव वराहैर्भुज्यते, न जलजानाम् ।
पाठा० - १ सिमसिमायमान; सिमिसिमायमान; मिसिमिसायमान २ कुशसमित ३ नारिकेल ४ मण्डलनि-
त, ५ अलंकृत, ६ भूमिभागम् ७ कराकृष्टयष्टि; कराकृष्ट, ८ कलमक, ९ बाहुलताविभूषणैः.
नवैश्वदेवबलिपिण्डम्, आसन्नवापीकलहंसपोतभुज्यमाननीवारबलिम्,
झमानमुनिबालकम्, अग्निकार्यार्धदग्ध मिसैमिसायमानसँमित्कुशकुसुमम्
ररसस्निग्धशिलातलम् अचिरक्षुण्णवल्कलरसपाटलभूतलम् रक्तचन्दनोपलिप्तादित्यमण्ड-
लकनिहितकरवीरकुसुमम्, इतस्ततो विक्षिप्तभस्मलेखाकृंत मुनिजन भोजन भूमिपरिहारम्,
परिचितशाखामृगकैराकृष्टिनिष्कास्य मानप्रवेश्यमानजरदन्धतापसम् इर्भकलभार्थोपभुक्तप-
तितैः सरस्वतीभुजलता विगलितैः शङ्खवलयैरिव मृणालशकलै : कल्माषितम्, ऋषिजमार्थ-
प्रेणकैर्विषाणशिखरोत्खन्यमानविविधकन्दमूलम्, अम्बुपूर्ण पुष्करपुटैर्वनकरिभिरापूर्यमाणवि-
पालवालकम् ऋषिकुमारकःकृष्यमाणवनवराहदंष्ट्रान्तराललगशालूकम्, उपजातपरि-
9
,
,
[ कथामुखे-
एणीजिहापल्लवोपलि -
उपलभन्ननालिके-
नो भक्ष्यमाणो वैश्वदेवस्य देवयज्ञस्य बलिपिण्डो हन्तकारो यस्मिन्स तम् । आसन्नति । आसन्ना समी-
स्था या वापी दीर्घिका तस्याः कलहंसपोतैः कादम्बशिशुभिर्भुज्यमानो भक्ष्यमाणो नीवारबलियस्मिन्स तम् ।
रणीति । एण्यो भृग्यस्तासां जिह्वा रसना एव पल्लवास्तैरुपलियामाना आस्वाद्यमाना मुनिबालका यस्मि-
स तम् । अनीति । अग्निकार्ये होमेऽर्धदग्धान्यर्धभस्मीभूतान्यत एव मिसमिसायमानानि मिसमिसेतिशब्द-
आचरमाणानि समित्कुशकुसुमानि यस्मिन्स तम् । उपेति । उपले दृषदि भन्नानि द्वैधीकृतानि नालिके-
लागलीफलानि तेषां यो रसो द्रवस्तेन स्निग्धं चिक्कणं शिलातलं यस्मिन्स तम् । अन्चिरेति । अचि-
क्षुण्णानि तत्काल मर्दितानि यानि वल्कलानि तेषां रसस्तेन पाटलं श्वेतरक्तं भूतलं यस्मिन्स तम् । रक्तेति ।
क्तचन्दनं पत्राङ्गं तेनोपलिप्तमालिप्तमालिखितं यदादित्यमण्डलमेव मण्डलकं तस्मिन्निहितानि स्थापितानि
करवीरो हयमारस्तस्य कुसुमानि पुष्पाणि यस्मिन्स तम् । इति । इतस्ततो विक्षिप्तं यद्भस्
लेखा तथा कृतो विहितो मुनिजनभोजनभूमेः परिहारो निषेधो यस्मिन् । भस्मलेखाङ्कितायां भूमौ
नातिव्यमिति भावः । यद्वा भस्मनो या लेखा घर्षस्तेन कृतो मुनिजनभोजनभूमे रुच्छिष्टभूमेः
रिहारो मार्जनं यस्मिन् । दृश्यते हि भोजनान्ते भस्मना मार्जनं पश्चाद्गोमयेनोपलेपनमिति । परिचितेति ।
रिचिताः संजातपरिचया ये शाखामृगास्ताम्रमुखाः श्याममुखा वा वानरास्तेषां कराकृष्ट्या हस्तावलम्बेन
ष्कास्यमानाः प्रवेश्यमानाश्च जरन्तोऽन्धाश्च तापसा यस्मिन् । इभेति । मृणालशकलैर्निसखण्डैः कल्माषितं
वेनितम् । कीदृशैरिव । सरस्वती देवी तस्या भुजलते बाहुलते ताभ्यां विगलितः सस्तैः शङ्खवलयैरि
अरेखकटकैरिव । बिसानां स्वतो भूमिपातो न स्यादित्याह - इभेति । इभकलभानां यदर्थोपभुक्तमर्ध-
र्वितं तस्मात्पतितैः स्रस्तैः । ऋषीति । ऋषिजनार्थ मुनिजनकृत एणकैर्हरिणैर्विषाणशिखरैः शृङ्गप्रान्तैरु
खन्यमानानि विविधानि विचित्राणि कन्दमूलानि यस्मिन् । अम्बुपूर्णेति । अम्बुभिर्जलैः पूर्णानि भृतानि
करपुटा झुण्डाग्राणि । 'शुण्डाग्रं त्वस्य पुष्करम्' इति कोशः । येषामेतादृशैर्वनकरिभिररण्यहस्ति-
मरापूर्यमाणानि श्रियमाणानि विटपानां वृक्षाणामालवालकान्यावापस्थानकानि यस्मिन् । एतेन शाखामृग-
रिणगजानामपि बुद्धिपूर्वकयथोचितकार्यकर्तृत्वं सूचितम् । ऋषीति । ऋषिकुमार
कैर्मुनिशिशुभिराकृष्य-
राणानि वनवराहदंष्ट्रान्तराललग्नानि शालूकान्युत्पलानां कन्दा यस्मिन् । 'उत्पलानां तु शालूकम्' इति
टिप्प० - 1 सिमसिमेत्येव कविसंमतः पाठः, आर्द्रवस्तुदहने 'सिमसिम' इति शब्द एवं कविमा-
नुियातः । 'सिमसिमाकारि चक्षुस्तृतीयम्' इत्यनघैराघवम् । 2 तत्कालं वृक्षेभ्यो निष्कासितानीत्यर्थः ।
इभकलभैरर्थोपभुक्तानि च तानि पतितानि । इभकलभैः पूर्वम् अर्धमुपभुक्तानि पश्चात्पतितानीत्यु-
वेतोर्थः । 4 पङ्कशूरणं शालूकं, तदेव वराहैर्भुज्यते, न जलजानाम् ।
पाठा० - १ सिमसिमायमान; सिमिसिमायमान; मिसिमिसायमान २ कुशसमित ३ नारिकेल ४ मण्डलनि-
त, ५ अलंकृत, ६ भूमिभागम् ७ कराकृष्टयष्टि; कराकृष्ट, ८ कलमक, ९ बाहुलताविभूषणैः.