कादम्बरी /118
This page has not been fully proofread.
जाबाल्याश्रमः ]
पूर्वभागः ।
रिवोपलक्ष्यमाणम्, आसनवर्तिनी मिस्तपोधनसंपर्कादिवा पगतकालुष्याभिस्तरङ्गपरंपरासं-
क्रान्तरै विबिम्बपडिभिस्तापसदर्शनागत सप्तर्षिमालाविगायमानाभिरिव विकैचकुमुदवनमृषि:
जनमुपासितुमवतीर्ण ग्रहगणमिव निशासूद्वहन्तीभिदौर्घिकाभिः परिवृतम्, अनिलावनमित
शिखराभिः प्रणम्यमानमिव बनलताभिः, अनवरतमुक्तकुसुमैरभ्यर्च्य मानमिव पादपै: आबद्ध-
पल्लवाञ्जलिभिरुपास्यमानमिव विटपैः, उटजाजिरप्रकीर्णशुष्यच्छथामाकम् उपसंगृहीताम
लकलवली कॅर्कन्धूकदलीलकुचचूतपनसतालीफलम्, अध्ययनमुखरबटुजनम्, अनबरतश्रवण
गृहीतवण्ट्रारवाचालशुककुलम्, अनेकसारिको दुष्यमाणसुब्रह्मण्यम्, अरण्यकुकुटोपभुज्यमा-
१
रिवोपलक्ष्यमाणं व्यज्यमानम् । दीर्घिकाभिर्वापीभिः परिवृतमावृतम् । अथ क्रमेण बाप्या विशेषणानि ।
आसन्नवर्तिनीभिः समीपसंस्थिताभिस्तपोधनैस्तापसैः संपर्क: संबन्धस्तस्मादिवापगतकालुष्याभिर्दूरीभूतमा-
लिन्याभिस्तरंगपरंपरासु कल्लोलवीथिषु संक्रान्ताः प्रतिबिम्बिता रविबिम्बस्य सूर्यबिम्बस्य पङ्कयो यासु
ताभिः तरङ्गपरंपरासु प्रतिबिम्बपरंपरेत्यर्थः । तज्जनितशोभान्तरं वर्णयन्नाह - तापसेति । तापस-
दर्शनार्थमागता प्राप्ता या सप्तर्षिमाला तयः विगाह्यमानाभिरिव विलोड्यमानाभिरिव । एतेन सप्तर्षीणां
सूर्यप्रतिबिम्ब सादृश्यं ध्वतिम् । कुर्वतीभिः । निशासु रात्रिषु विकचकुमुदवनं विनिद्रकैरववनमृषिजनं
मुनिजनमुपासितुं सेवितुमवतीर्णमुपरिष्टादागतं ग्रहगणमिव नक्षत्रवृन्दमिवोद्वहन्तीभिर्धारयन्तीभिः । एतेन
कुमुदवनग्रहणयोः वच्छत्वसारूप्याद्रूपकमुक्तम् । पुनः प्रकारान्तरेण तमेव विशेषतो विशिनष्टि – अनि
लेति । अनिलेति वायुना वनमितं शिखरं प्रान्तं यासां ताभिरेवंभूताभिर्वनलताभिररण्यवल्लीभिः प्रणम्यमा...
1
मि नमस्क्रयमाणमिव । अनवरतेति । अनवरतं मुक्तानि कुमुमानि यैरेवंभूतैः पादपैर्वृक्षैरभ्यर्च्यमा-
नमिव पूज्यमानमिव । अबद्वेति । आवद्धा रचिताः पल्लवा एवाजलय एवं भूतैर्विट पैर्वृक्षैरुपास्यमानमिव
सेव्यमानमिव । उटजेति । उटजाजिरेषु पर्णशालाङ्गणेषु प्रकीर्णा विक्षिप्ताः शुष्यन्तः शोषं प्राप्नुवन्तः त्या-
माका धान्यविशेषा यस्मिन्स तू । उपसंगृहीतेति । उपसंगृहीतान्यात्तान्यामलकं धात्री, लाली लता-
विशेषः, कर्कन्धूर्बदरी, कदली रम्भा, लकुचो वृक्षविशेषः, चूत आम्रः, पनसः प्रसिद्धः, ताली तृणराजः,
एतेषां फलानि यस्मिन्स तम् । अध्ययनेति । अध्ययनेन वेदपठनेन मुखरा वाचाला बंटुजना ब्रह्मचा-
रिजना यस्मिन्स तम् । अनवरतेति । अनवरतं निरन्तरं श्रवणगृहीताः श्रुतिमात्रेण शिक्षिता ये वर्षका-
रशब्दास्तैर्वाचालं शुककुलं यस्मिन्स तम् । अनेकेति । अनेकाभिः सारिकाभिः पीतपादाभिरुकुष्माण -
सुचैः स्वरेण पठ्यमानं सुब्रह्मण्यं वेदो यस्मिन्स तम् । अरण्येति । तत्कुक्कुटैश्चरणायु: उपभुज्य-
P
टिप्ण०-1 सशरीरमेव मुनिजनम् अमरलोकं निनीषुभि: आहुतिजी तैश्चित्रभानुभिः धूमलेखाच्छलेन
थाबध्यमानः स्वर्गमार्गगमनाय सोपानरूपः सेतुः यत्र तमित्र उपलक्ष्यमाणम् । अनीनां वायु-
कम्पिक÷गामिनी धूमपडिर्मुनीनां सशरीरस्वर्गगमग सोपानभूता । द्वयोर्लोकयोः संयोजिकेति सेतु-
स्थानापनेति उत्प्रेक्षाशयः । एवं च 'सेतुमिवोपलक्ष्यमाणम्' इत्येव गठः समुचितः । मूलटीकयोर्जि-
संदोमा भूदिति नामाभिः शोधितः । किनौकातः सारमानं शाह्यमित्यलम्
2 ऋषिजनमुपासिनम् अवतीर्ण नीचैर, गतं ग्रहगणमिव स्थितं कुमुदवनमुद्रह-तीभिः : कुमुदानि मन्ये
जावाल्यादिमुनीनां सेवायै नागतानि नाणे वसन्तीत्या । इदशब्द दर्शनेपि 'लान्ट द्रूप कर
इति टीका तु अंकारशाख स्पर्शशुम्या । 3 टपैः शालाभिरिस्य चेतोर्थः । तखार्थत्वाहिटप
'पादपैः' इति तु पूर्व प्रोतमपि ।
पाठा० - १ तपोवन. २ रविपतिः ३ अतिविकच. ४ शिखाभिः ५ पटालिभिः ६ लवकर्कन्धू.
७ चूततालफलम् ; तालचूतफलम्.
पूर्वभागः ।
रिवोपलक्ष्यमाणम्, आसनवर्तिनी मिस्तपोधनसंपर्कादिवा पगतकालुष्याभिस्तरङ्गपरंपरासं-
क्रान्तरै विबिम्बपडिभिस्तापसदर्शनागत सप्तर्षिमालाविगायमानाभिरिव विकैचकुमुदवनमृषि:
जनमुपासितुमवतीर्ण ग्रहगणमिव निशासूद्वहन्तीभिदौर्घिकाभिः परिवृतम्, अनिलावनमित
शिखराभिः प्रणम्यमानमिव बनलताभिः, अनवरतमुक्तकुसुमैरभ्यर्च्य मानमिव पादपै: आबद्ध-
पल्लवाञ्जलिभिरुपास्यमानमिव विटपैः, उटजाजिरप्रकीर्णशुष्यच्छथामाकम् उपसंगृहीताम
लकलवली कॅर्कन्धूकदलीलकुचचूतपनसतालीफलम्, अध्ययनमुखरबटुजनम्, अनबरतश्रवण
गृहीतवण्ट्रारवाचालशुककुलम्, अनेकसारिको दुष्यमाणसुब्रह्मण्यम्, अरण्यकुकुटोपभुज्यमा-
१
रिवोपलक्ष्यमाणं व्यज्यमानम् । दीर्घिकाभिर्वापीभिः परिवृतमावृतम् । अथ क्रमेण बाप्या विशेषणानि ।
आसन्नवर्तिनीभिः समीपसंस्थिताभिस्तपोधनैस्तापसैः संपर्क: संबन्धस्तस्मादिवापगतकालुष्याभिर्दूरीभूतमा-
लिन्याभिस्तरंगपरंपरासु कल्लोलवीथिषु संक्रान्ताः प्रतिबिम्बिता रविबिम्बस्य सूर्यबिम्बस्य पङ्कयो यासु
ताभिः तरङ्गपरंपरासु प्रतिबिम्बपरंपरेत्यर्थः । तज्जनितशोभान्तरं वर्णयन्नाह - तापसेति । तापस-
दर्शनार्थमागता प्राप्ता या सप्तर्षिमाला तयः विगाह्यमानाभिरिव विलोड्यमानाभिरिव । एतेन सप्तर्षीणां
सूर्यप्रतिबिम्ब सादृश्यं ध्वतिम् । कुर्वतीभिः । निशासु रात्रिषु विकचकुमुदवनं विनिद्रकैरववनमृषिजनं
मुनिजनमुपासितुं सेवितुमवतीर्णमुपरिष्टादागतं ग्रहगणमिव नक्षत्रवृन्दमिवोद्वहन्तीभिर्धारयन्तीभिः । एतेन
कुमुदवनग्रहणयोः वच्छत्वसारूप्याद्रूपकमुक्तम् । पुनः प्रकारान्तरेण तमेव विशेषतो विशिनष्टि – अनि
लेति । अनिलेति वायुना वनमितं शिखरं प्रान्तं यासां ताभिरेवंभूताभिर्वनलताभिररण्यवल्लीभिः प्रणम्यमा...
1
मि नमस्क्रयमाणमिव । अनवरतेति । अनवरतं मुक्तानि कुमुमानि यैरेवंभूतैः पादपैर्वृक्षैरभ्यर्च्यमा-
नमिव पूज्यमानमिव । अबद्वेति । आवद्धा रचिताः पल्लवा एवाजलय एवं भूतैर्विट पैर्वृक्षैरुपास्यमानमिव
सेव्यमानमिव । उटजेति । उटजाजिरेषु पर्णशालाङ्गणेषु प्रकीर्णा विक्षिप्ताः शुष्यन्तः शोषं प्राप्नुवन्तः त्या-
माका धान्यविशेषा यस्मिन्स तू । उपसंगृहीतेति । उपसंगृहीतान्यात्तान्यामलकं धात्री, लाली लता-
विशेषः, कर्कन्धूर्बदरी, कदली रम्भा, लकुचो वृक्षविशेषः, चूत आम्रः, पनसः प्रसिद्धः, ताली तृणराजः,
एतेषां फलानि यस्मिन्स तम् । अध्ययनेति । अध्ययनेन वेदपठनेन मुखरा वाचाला बंटुजना ब्रह्मचा-
रिजना यस्मिन्स तम् । अनवरतेति । अनवरतं निरन्तरं श्रवणगृहीताः श्रुतिमात्रेण शिक्षिता ये वर्षका-
रशब्दास्तैर्वाचालं शुककुलं यस्मिन्स तम् । अनेकेति । अनेकाभिः सारिकाभिः पीतपादाभिरुकुष्माण -
सुचैः स्वरेण पठ्यमानं सुब्रह्मण्यं वेदो यस्मिन्स तम् । अरण्येति । तत्कुक्कुटैश्चरणायु: उपभुज्य-
P
टिप्ण०-1 सशरीरमेव मुनिजनम् अमरलोकं निनीषुभि: आहुतिजी तैश्चित्रभानुभिः धूमलेखाच्छलेन
थाबध्यमानः स्वर्गमार्गगमनाय सोपानरूपः सेतुः यत्र तमित्र उपलक्ष्यमाणम् । अनीनां वायु-
कम्पिक÷गामिनी धूमपडिर्मुनीनां सशरीरस्वर्गगमग सोपानभूता । द्वयोर्लोकयोः संयोजिकेति सेतु-
स्थानापनेति उत्प्रेक्षाशयः । एवं च 'सेतुमिवोपलक्ष्यमाणम्' इत्येव गठः समुचितः । मूलटीकयोर्जि-
संदोमा भूदिति नामाभिः शोधितः । किनौकातः सारमानं शाह्यमित्यलम्
2 ऋषिजनमुपासिनम् अवतीर्ण नीचैर, गतं ग्रहगणमिव स्थितं कुमुदवनमुद्रह-तीभिः : कुमुदानि मन्ये
जावाल्यादिमुनीनां सेवायै नागतानि नाणे वसन्तीत्या । इदशब्द दर्शनेपि 'लान्ट द्रूप कर
इति टीका तु अंकारशाख स्पर्शशुम्या । 3 टपैः शालाभिरिस्य चेतोर्थः । तखार्थत्वाहिटप
'पादपैः' इति तु पूर्व प्रोतमपि ।
पाठा० - १ तपोवन. २ रविपतिः ३ अतिविकच. ४ शिखाभिः ५ पटालिभिः ६ लवकर्कन्धू.
७ चूततालफलम् ; तालचूतफलम्.