कादम्बरी /106
This page has not been fully proofread.
शुकस्य पतनम् ]
पूर्वभागः ।
७३
O
चितं प्रतीकारं मन्यमानः स्नेहपरवशो मंद्रक्षणाकुल: किंकर्तव्यतः विमूढै: क्रोडबिभागेन
सामनष्टभ्य तस्थौ । असावपि पापः शाखान्तरैः मंत्ररमाण: कोटरद्वारमागत्य जाण सत-
भुजंगभोगभीषणं प्रसार्थ विविधवनबराहवसाविसँगन्धिकरतलं कोण्डगुणाकर्षणव्रणाङ्कि-
तप्रकोष्ठमन्तकदण्डानुकारिणं वामबाहुभतिनृशंसो मुहुर्मुहुर्दत्तचऋप्रहार भत्कृजन्त मा कृष्य
तातं गतासुमकरोत् । मां तु स्वैल्पत्वाद्भय संपिण्डिताङ्गत्वात्सावशेषत्वाञ्चायुषः कथमपि
पक्षसंपुटान्तरगतं नालक्षयत् । उपरतं च तमवनितले शिथिलशिरोधरमधोमुखममुखत् ।
अहमपि तचरणान्तरे निवेशित शिरोधरो निनृतमनिलीस्तेनैव सहापतम् । अवशिष्टपुण्य-
तया तु पंवनवश्येन पुञ्जितस्य महतः शुष्कपत्रैराशेरुपरि मैतितमात्मानमपश्यन् । अङ्गानि
€
त्रासेन भयेन स्रस्ता विदीर्णा यें संध्योऽस्थिबन्यास्तैः शिथिलेन श्लथेन । स्नेहेन प्रीत्या परवशः परा-
यत्तो मम यद्रक्षणं गुप्तिस्तत्राकुलः संभ्रान्तः । किमिदानीं कर्तव्यं विधेयमित्यस्य भावः किंकर्तव्यता तत्र
विमूढो भ्रष्टमतिः । असावपीति । असौ जरच्छबरोऽपि पापः पापिष्टः शाखान्तरैः शालान्तरैः संचरमाणः
प्रवर्तमानः कोटरद्वारं निष्कुहद्वार मागयैत्य तातं मत्पितरं गतासुं विगतप्राणमकरोदसृजदित्यन्वयः । किं कृत्वा ।
प्रसार्य विस्तार्य । कम् । रामबाहु सव्यभुजम् । अथैनं विशेषयन्नाह - - जीर्णेति । जीर्णो जरीयानसितः
कृष्णो यो भुजंगः सर्पस्तख भोगः कायस्तद्वद्भीषणं भयजनकम् । विविधेति । विविधा अनेके ये वनवराहा
अरण्यक्रोडास्तेषां वसा स्नायुस्तया विसन्ध्यामगन्धि करतलं हस्ततलं यस्य स तथा तम् । कोदण्डेति ।
कोदण्डस्य धनुषो ये गुणाः प्रत्यञ्चास्तेषामाकर्षणमाक्षेपस्तेन व्रणं किणं तेनाङ्कितश्चिह्नितः प्रकोष्ठः कलाचि-
का यस्य स तम् । अन्तकेति । अन्तस्य यमस्य यो दण्डो लगुडस्तदनुकारिणम् । तत्सादृश्यधारिणमि-
त्यर्थः । कीदृक्सः । अ॒तिनृशंसोऽतिक्रूरः । कीदृशं तातम् । मुहुरिति । मुहुर्मुहुर्वारंवारं दत्तश्चक्षु प्रहारखो-
टीप्रघातो येन स तथा तम् । किं कुर्वन्तम् । उत्प्राबल्येन कूजन्तं शब्दं कुर्वन्तम् । किं कृत्वा । आकृष्य । को:-
राद्बहिरामीयेति शेषः । मां तु वैशम्पायनं कथमपि महता कष्टेन पक्षसंपुटान्तरगतं नालक्षयन ज्ञातवान् ।
अत्र हेतुमाह - स्वल्पत्वादित्यादि । स्वल्पत्वादत्यल्पत्वाद्भयसंपिण्डिताङ्गत्वा त्रास संकुचिताङ्गत्वादायुषो
जीवितव्यस्यावशेषेणोद्वरितभागेन सहवर्तमानत्वात् । उपेति । उपरतं मृां तं पितरमवनितले पृथ्वीतले
शिथिला लथा शिरोधरा कन्धरा यस्य स तमधोमुखमवाङ्मुखममुञ्चदचिक्षिपेत् । अहमषि तस्य पितुश्चरणा-
न्तरे क्रमणमध्ये निवेशिता स्थापिता शिरोधरा ग्रीवा येन सः । निभृतमत्यर्थमक उत्सङ्गे निलीनो लग्नः ।
यथा पितुर्देहाद्भिन्नतया नोपलभ्यते तथा स्थित इत्यर्थः । तेनैव जनकेनैव सहापतम् अधःसंयोगफलिकां
क्रियामकरवम् । 'पत्ऌ पतने' इत्यस्य लुङि रूपम् । अवेति । अपष्टिमुर्वरितं यत्पुण्यं श्रेयस्तस्य भावस्त-
त्ता तया । पवनेति । पवनः समीरणस्तस्य वश्यम्त दायत्तता तेन पुजितस्य पिण्डितस्य महतो महीयसः
शुष्कपत्रराशेः शुष्काणि वानानि यानि पर्णानि पत्राणि तेषां राशिः समुदायस्तस्योपरि पतितं सस्तमात्मानं
टिप्प० - 1 बिटपान्तरैरित्यर्थः । 2 अक्षिपदित्यर्थः । 3 पदबोर्मध्ये इत्याशयः ।
इति बोध्यं लुङि पुमः प्रसङ्गात् । 5 वस्तुतस्तु 'पवनवशात्पुजितस्य' इलेव पाठः ।
4 कडि
पाठा० -१ उचित. २ मद्रक्षाकुल:. ३ मूढः. ४ भागेन. ५ पापः क्रमेण · ६ बिमिश्र. ७ अनबरत-
कोदण्ड. ८ उत्कूजन्तं तमाकृष्य. ९ अपगतासुम् १० स्वल्पशरीरत्वात् १९ अवशेषत्वादायुषः १२ तत्पक्षपुटान्तर.
१३ उपरतमेनम्. १४ तातम्. १५ अन्तराले. १६ प्रवेशित : १७ अङ्कदेश; अङ्कविलीन. १८ आयुषोऽवशिष्टतया.
१९ पवनवशंसंपुञ्जितस्य :; पवनवशात्पुञ्जितस्य २० पर्णराशे: २१ निपतितम्.
१० का०
पूर्वभागः ।
७३
O
चितं प्रतीकारं मन्यमानः स्नेहपरवशो मंद्रक्षणाकुल: किंकर्तव्यतः विमूढै: क्रोडबिभागेन
सामनष्टभ्य तस्थौ । असावपि पापः शाखान्तरैः मंत्ररमाण: कोटरद्वारमागत्य जाण सत-
भुजंगभोगभीषणं प्रसार्थ विविधवनबराहवसाविसँगन्धिकरतलं कोण्डगुणाकर्षणव्रणाङ्कि-
तप्रकोष्ठमन्तकदण्डानुकारिणं वामबाहुभतिनृशंसो मुहुर्मुहुर्दत्तचऋप्रहार भत्कृजन्त मा कृष्य
तातं गतासुमकरोत् । मां तु स्वैल्पत्वाद्भय संपिण्डिताङ्गत्वात्सावशेषत्वाञ्चायुषः कथमपि
पक्षसंपुटान्तरगतं नालक्षयत् । उपरतं च तमवनितले शिथिलशिरोधरमधोमुखममुखत् ।
अहमपि तचरणान्तरे निवेशित शिरोधरो निनृतमनिलीस्तेनैव सहापतम् । अवशिष्टपुण्य-
तया तु पंवनवश्येन पुञ्जितस्य महतः शुष्कपत्रैराशेरुपरि मैतितमात्मानमपश्यन् । अङ्गानि
€
त्रासेन भयेन स्रस्ता विदीर्णा यें संध्योऽस्थिबन्यास्तैः शिथिलेन श्लथेन । स्नेहेन प्रीत्या परवशः परा-
यत्तो मम यद्रक्षणं गुप्तिस्तत्राकुलः संभ्रान्तः । किमिदानीं कर्तव्यं विधेयमित्यस्य भावः किंकर्तव्यता तत्र
विमूढो भ्रष्टमतिः । असावपीति । असौ जरच्छबरोऽपि पापः पापिष्टः शाखान्तरैः शालान्तरैः संचरमाणः
प्रवर्तमानः कोटरद्वारं निष्कुहद्वार मागयैत्य तातं मत्पितरं गतासुं विगतप्राणमकरोदसृजदित्यन्वयः । किं कृत्वा ।
प्रसार्य विस्तार्य । कम् । रामबाहु सव्यभुजम् । अथैनं विशेषयन्नाह - - जीर्णेति । जीर्णो जरीयानसितः
कृष्णो यो भुजंगः सर्पस्तख भोगः कायस्तद्वद्भीषणं भयजनकम् । विविधेति । विविधा अनेके ये वनवराहा
अरण्यक्रोडास्तेषां वसा स्नायुस्तया विसन्ध्यामगन्धि करतलं हस्ततलं यस्य स तथा तम् । कोदण्डेति ।
कोदण्डस्य धनुषो ये गुणाः प्रत्यञ्चास्तेषामाकर्षणमाक्षेपस्तेन व्रणं किणं तेनाङ्कितश्चिह्नितः प्रकोष्ठः कलाचि-
का यस्य स तम् । अन्तकेति । अन्तस्य यमस्य यो दण्डो लगुडस्तदनुकारिणम् । तत्सादृश्यधारिणमि-
त्यर्थः । कीदृक्सः । अ॒तिनृशंसोऽतिक्रूरः । कीदृशं तातम् । मुहुरिति । मुहुर्मुहुर्वारंवारं दत्तश्चक्षु प्रहारखो-
टीप्रघातो येन स तथा तम् । किं कुर्वन्तम् । उत्प्राबल्येन कूजन्तं शब्दं कुर्वन्तम् । किं कृत्वा । आकृष्य । को:-
राद्बहिरामीयेति शेषः । मां तु वैशम्पायनं कथमपि महता कष्टेन पक्षसंपुटान्तरगतं नालक्षयन ज्ञातवान् ।
अत्र हेतुमाह - स्वल्पत्वादित्यादि । स्वल्पत्वादत्यल्पत्वाद्भयसंपिण्डिताङ्गत्वा त्रास संकुचिताङ्गत्वादायुषो
जीवितव्यस्यावशेषेणोद्वरितभागेन सहवर्तमानत्वात् । उपेति । उपरतं मृां तं पितरमवनितले पृथ्वीतले
शिथिला लथा शिरोधरा कन्धरा यस्य स तमधोमुखमवाङ्मुखममुञ्चदचिक्षिपेत् । अहमषि तस्य पितुश्चरणा-
न्तरे क्रमणमध्ये निवेशिता स्थापिता शिरोधरा ग्रीवा येन सः । निभृतमत्यर्थमक उत्सङ्गे निलीनो लग्नः ।
यथा पितुर्देहाद्भिन्नतया नोपलभ्यते तथा स्थित इत्यर्थः । तेनैव जनकेनैव सहापतम् अधःसंयोगफलिकां
क्रियामकरवम् । 'पत्ऌ पतने' इत्यस्य लुङि रूपम् । अवेति । अपष्टिमुर्वरितं यत्पुण्यं श्रेयस्तस्य भावस्त-
त्ता तया । पवनेति । पवनः समीरणस्तस्य वश्यम्त दायत्तता तेन पुजितस्य पिण्डितस्य महतो महीयसः
शुष्कपत्रराशेः शुष्काणि वानानि यानि पर्णानि पत्राणि तेषां राशिः समुदायस्तस्योपरि पतितं सस्तमात्मानं
टिप्प० - 1 बिटपान्तरैरित्यर्थः । 2 अक्षिपदित्यर्थः । 3 पदबोर्मध्ये इत्याशयः ।
इति बोध्यं लुङि पुमः प्रसङ्गात् । 5 वस्तुतस्तु 'पवनवशात्पुजितस्य' इलेव पाठः ।
4 कडि
पाठा० -१ उचित. २ मद्रक्षाकुल:. ३ मूढः. ४ भागेन. ५ पापः क्रमेण · ६ बिमिश्र. ७ अनबरत-
कोदण्ड. ८ उत्कूजन्तं तमाकृष्य. ९ अपगतासुम् १० स्वल्पशरीरत्वात् १९ अवशेषत्वादायुषः १२ तत्पक्षपुटान्तर.
१३ उपरतमेनम्. १४ तातम्. १५ अन्तराले. १६ प्रवेशित : १७ अङ्कदेश; अङ्कविलीन. १८ आयुषोऽवशिष्टतया.
१९ पवनवशंसंपुञ्जितस्य :; पवनवशात्पुञ्जितस्य २० पर्णराशे: २१ निपतितम्.
१० का०