2022-10-18 04:13:52 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
सर्गः १] रसिकप्रिया-रससञ्जर्याख्यटीकाद्वयोपेतम् २१
तव चरणे प्रणता वयमिति भावय ए
कुरु कुशलं प्रणतेषु जय जय देव हरे ॥ ८ ॥
श्रीजयदेवकवेरिदं कुरुते मुदम् ए
मङ्गलमुज्वलगीति जय जय देव हरे ॥ ९ ॥
।
।
तन्मुखाध र सुधापानकरत्वात् । इति ध्रुवः ॥ ७ ॥ तव चरणे इति । उपसंहरति हे
उक्तस्वरूप श्रीकृष्ण, वयं तव चरणं प्रणताः तव चरणे कृतनमस्कारा इति भावय
चिन्तय । इति पदम् । प्रणतेष्वस्मासु कुशलं कुरु । जयेत्यादि ध्रुवः । 'भू शुद्धिचि-
न्तामिश्रणेषु' चुरादिः परस्मैपदी । तस्य प्रयोगो भावयेति ॥ ८ ॥ श्रीजयेति ।
अत्रालापः । मङ्गलेति । हे हरे । इदं मङ्गलं नाम गीतं गीतविशेषो मुदं प्रीतिं
कुरुते । कस्य । ते तव । इति अनुप्रयुज्यमानस्वान्यापेक्षया । अथवा । इदं गीतं मे
तव मुदं कुरु । कुरु ते इत्यर्थः । अथवा । इदं मङ्गलं मङ्गलगीतं जयदेवस्य मुदं
कुरुते । अमुदं मुदं ददातीति मुदं वा । ते इति काकाक्षिगोलकन्यायेनोभयत्र संब-
ध्यते । अथवा । इदं गीतं गायतां शृण्वतां मुदं कुरुते । अथ ते गीतं वत्संबन्धि-
गीतं गायतां शृण्वतां च मुदं कुर्वित्याशीः । तस्य श्रीजयदेवस्य कवेः । किंभूतम् ।
उज्ज्वलम् । रम्यगानाद्य खिलैगतगुणैर्युक्तं भीतशङ्कितादिदोषरहितम् । श्रितकमला-
कुचेत्यादि । मङ्गलं नाम छन्दः । तल्लक्षणम् – 'मङ्गलं मङ्गलाख्येन छन्दसा तालसंयुतम् ।
विलम्बितलयोपेतमुत्सवे गीयते जनैः' । 'एकारगणैः प्रतिपदगतैश्चैव । मङ्गलमाहुरिदं
सुधितः खलु युक्तम्' । तथा च संगीतराजे - 'छन्दसा मङ्गलाख्येन खननं गद्यपद्ययोः ।
आलापश्च प्रतिपदं नानागमकपेशलः ॥ ध्रुवः प्रतिपदं रागो ललितस्ताल उच्यते ।
आदितालः स्वरास्त्वेताः प्रबन्धे ते प्रतिष्ठिताः ॥ स हरिविजयाढ्यश्च मङ्गलाचार
उच्यते' । इति हरिविजयमङ्गलाचारनामाष्टमः प्रबन्धः ॥ श्रितेत्यष्टपद्यां धीरललितो
नायकः शृङ्गारी वा । लक्षणमुक्तं प्राक् । जयदेवस्य रतेर्भावः ॥ ९ ॥
धनाढ्यः । भव्यः
गिरिविशेषो मन्थानदण्डभूतो येन तादृश । अनेन सामर्थ्यमुक्तम् । पुनः कीदृश । श्रियो
लक्ष्म्याः मुखमेव चन्द्र आह्लादकारित्वात्तस्य चकोर । अत्र लक्ष्मीमुखचन्द्राधरसुधापर•
मोत्कण्ठत्वेन भगवतश्चकोरत्वनिरूपणम् । अनेनापि रतिकौशलमेवोक्तम् । 'प्रत्ययोऽभिनवो
नव्यो नवीनो नूतनो नवः' इत्यमरः । अनया सप्तपद्यापि नायकगुण उक्तः ।
नायक गुणस्तु – 'त्यागी कुलीनकुशलोऽथ रतेषु विशः ख्यातः कवित्वकरणे च गुणी
. शोभावान्सुभगोऽभिमानी स्त्रीणां मतः शुभवचा इह नायकः
स्यात् ॥' इति ॥ ७ ॥ कविः सर्वनायकोत्कृष्टं श्रीकृष्णं स्तुत्वा सर्वभक्तानां स्वस्यापि
चाभीष्टं प्रार्थयते – तवेति । वयं तव चरणे पतिता इति भावय जानीहि । ननु
मया तज्ज्ञातमेव तादृशां भवतां किमिष्टं कर्तव्यमित्यत आह - कुरु इति । प्रणतेषु
कुशलं विघ्नराहित्यं कुरु ॥ ८ ॥ श्रीजयदेवेति । श्रीजयदेवकवेः इदं उदितम् ।
पदमिति शेषः । कुशलं विघ्नराहित्यं उज्वलं गीतं गानं यस्य तादृशम् । शङ्कितं
भीतमुद्धृष्टमव्यक्तमनुनासिकम् । काकखरं शिरसिगतं तथा स्थानविवर्जितम् ॥
-
CC-0Pt. Chakradhar Joshi and Sons, Dev Prayag. Digitized by eGangotri
तव चरणे प्रणता वयमिति भावय ए
कुरु कुशलं प्रणतेषु जय जय देव हरे ॥ ८ ॥
श्रीजयदेवकवेरिदं कुरुते मुदम् ए
मङ्गलमुज्वलगीति जय जय देव हरे ॥ ९ ॥
।
।
तन्मुखाध र सुधापानकरत्वात् । इति ध्रुवः ॥ ७ ॥ तव चरणे इति । उपसंहरति हे
उक्तस्वरूप श्रीकृष्ण, वयं तव चरणं प्रणताः तव चरणे कृतनमस्कारा इति भावय
चिन्तय । इति पदम् । प्रणतेष्वस्मासु कुशलं कुरु । जयेत्यादि ध्रुवः । 'भू शुद्धिचि-
न्तामिश्रणेषु' चुरादिः परस्मैपदी । तस्य प्रयोगो भावयेति ॥ ८ ॥ श्रीजयेति ।
अत्रालापः । मङ्गलेति । हे हरे । इदं मङ्गलं नाम गीतं गीतविशेषो मुदं प्रीतिं
कुरुते । कस्य । ते तव । इति अनुप्रयुज्यमानस्वान्यापेक्षया । अथवा । इदं गीतं मे
तव मुदं कुरु । कुरु ते इत्यर्थः । अथवा । इदं मङ्गलं मङ्गलगीतं जयदेवस्य मुदं
कुरुते । अमुदं मुदं ददातीति मुदं वा । ते इति काकाक्षिगोलकन्यायेनोभयत्र संब-
ध्यते । अथवा । इदं गीतं गायतां शृण्वतां मुदं कुरुते । अथ ते गीतं वत्संबन्धि-
गीतं गायतां शृण्वतां च मुदं कुर्वित्याशीः । तस्य श्रीजयदेवस्य कवेः । किंभूतम् ।
उज्ज्वलम् । रम्यगानाद्य खिलैगतगुणैर्युक्तं भीतशङ्कितादिदोषरहितम् । श्रितकमला-
कुचेत्यादि । मङ्गलं नाम छन्दः । तल्लक्षणम् – 'मङ्गलं मङ्गलाख्येन छन्दसा तालसंयुतम् ।
विलम्बितलयोपेतमुत्सवे गीयते जनैः' । 'एकारगणैः प्रतिपदगतैश्चैव । मङ्गलमाहुरिदं
सुधितः खलु युक्तम्' । तथा च संगीतराजे - 'छन्दसा मङ्गलाख्येन खननं गद्यपद्ययोः ।
आलापश्च प्रतिपदं नानागमकपेशलः ॥ ध्रुवः प्रतिपदं रागो ललितस्ताल उच्यते ।
आदितालः स्वरास्त्वेताः प्रबन्धे ते प्रतिष्ठिताः ॥ स हरिविजयाढ्यश्च मङ्गलाचार
उच्यते' । इति हरिविजयमङ्गलाचारनामाष्टमः प्रबन्धः ॥ श्रितेत्यष्टपद्यां धीरललितो
नायकः शृङ्गारी वा । लक्षणमुक्तं प्राक् । जयदेवस्य रतेर्भावः ॥ ९ ॥
धनाढ्यः । भव्यः
गिरिविशेषो मन्थानदण्डभूतो येन तादृश । अनेन सामर्थ्यमुक्तम् । पुनः कीदृश । श्रियो
लक्ष्म्याः मुखमेव चन्द्र आह्लादकारित्वात्तस्य चकोर । अत्र लक्ष्मीमुखचन्द्राधरसुधापर•
मोत्कण्ठत्वेन भगवतश्चकोरत्वनिरूपणम् । अनेनापि रतिकौशलमेवोक्तम् । 'प्रत्ययोऽभिनवो
नव्यो नवीनो नूतनो नवः' इत्यमरः । अनया सप्तपद्यापि नायकगुण उक्तः ।
नायक गुणस्तु – 'त्यागी कुलीनकुशलोऽथ रतेषु विशः ख्यातः कवित्वकरणे च गुणी
. शोभावान्सुभगोऽभिमानी स्त्रीणां मतः शुभवचा इह नायकः
स्यात् ॥' इति ॥ ७ ॥ कविः सर्वनायकोत्कृष्टं श्रीकृष्णं स्तुत्वा सर्वभक्तानां स्वस्यापि
चाभीष्टं प्रार्थयते – तवेति । वयं तव चरणे पतिता इति भावय जानीहि । ननु
मया तज्ज्ञातमेव तादृशां भवतां किमिष्टं कर्तव्यमित्यत आह - कुरु इति । प्रणतेषु
कुशलं विघ्नराहित्यं कुरु ॥ ८ ॥ श्रीजयदेवेति । श्रीजयदेवकवेः इदं उदितम् ।
पदमिति शेषः । कुशलं विघ्नराहित्यं उज्वलं गीतं गानं यस्य तादृशम् । शङ्कितं
भीतमुद्धृष्टमव्यक्तमनुनासिकम् । काकखरं शिरसिगतं तथा स्थानविवर्जितम् ॥
-
CC-0Pt. Chakradhar Joshi and Sons, Dev Prayag. Digitized by eGangotri