2022-10-18 04:13:49 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
गीतगोविन्दकाव्यम्
तब करकमलवरे नखमद्भुतशृङ्गम्
दलित हिरण्यकशिपुतनुभृङ्गम् ।
केशव वृतनरहरिरूप जय जगदीश हरे ॥ ४ ॥
छलयसि विक्रमणे बलिमद्भुतवामन
पदनखनीरजनितजनपावन ।
केशव धृतवामनरूप जय जगदीश हरे ॥ ५ ॥
[ सर्गः १
।
अन्तर्गता कलङ्ककलेव । अनेन दंष्ट्राया महत्त्वं तदपेक्षया धरण्या अतिसूक्ष्मत्वं द्योति-
तम् । अत्रोपमालंकारः । इति तृतीयम् ॥ ३ ॥ अथ नृसिंहः । धृतनरहरिरूप इति
ध्रुवे विशेषः ॥ तव करेति । तव करकमलवरे नखमद्भुतशिखररूपं भाति । किंलक्ष-
णम् । हेतुगर्भविशेषणमाह । दलित हिरण्यकशिपुतनुभृङ्गम् । दलितो विदारितो हिर-
ण्यकशिपोस्तनुभृङ्गस्त नुरेव भृङ्गो येन तत्तथा । तनुभृङ्ग इत्यत्र रूपकमलंकारः । कर
कमलवर इत्यत्रापि करस्य कमलत्वेन कमलाग्रत्वारोपः । भृङ्गः किल कमलामं विदा-
रयति । अत्र कमलाग्रेण भृङ्गविदारणमित्यद्भुतोत्पत्तिः । इति चतुर्थम् ॥ ४ ॥ अथ
वामनः । धृतवामनरूप इति ध्रुवे विशेषः ॥ छलयसीति । हे अद्भुतवामन, त्वं
बलिं दानवं छलयसि वञ्चयसे । अत्र भूतेऽप्यद्यापि बलिसमीपे वर्तमानत्वात्, छलं
लाञ्छनलेश इव । अत्र निमग्नापददानेन बालचन्द्रस्य सादृश्यं प्राप्तम् । अतस्तत्रैव कलङ्क-
लेशस्य निमग्नत्वाद्वालचन्द्रस्य दीर्घतया सादृश्यमपि संगच्छते । अत एव निमग्नापदवै-
यर्थ्यमपि । 'रदना दशना दन्ताः' इत्यमरः । 'अयं शिखर मित्याहुरद्रिशृङ्गे च तन्मतम्
इति धरणिः । 'कला स्यान्मूलके वृद्धौ शिल्पादावंशमात्रके । षोडशांशेऽपि चन्द्रस्य कल-
नाकालयोः कला' इति विश्वः ॥ ३ ॥ नृसिंहरूपं स्तौति – धृतनरहरिरूपेति । धृतं
नरहरेर्नृसिंहस्य रूपं येन तादृश, जय । नृसिंहावतारस्य प्रयोजनमाह —तवेति । तव
करकमलवरे करो हस्तः स एव कमलवरं कमलश्रेष्ठं तत्र नखं तिष्ठति । कीदृशम् ।
अद्भुतशृङ्गं अद्भुतमाश्चर्यं शृङ्गमभागो यस्य तत्तादृशम् । अद्भुतत्वमेवाह - दलितेति ।
दलितो विदारितो हिरण्यकशिपोर्दैत्यस्य देहः स एव भृङ्गो भ्रमरो येन तादृशम् । अन्यत्र
तन्मकरन्दपानादिना भृङ्गाणां तृप्तिर्भवति, अत्र तु नृसिंहकरकमलाग्रभागेन भृङ्ग एव
विदारित इत्यद्भुतत्वम् । अथवान्यत्र कमलपत्राणि भृङ्गेण विदार्यन्ते । अत्र तु कमलेनैव
भृङ्गो विदारित इत्यद्भुतम् ।
अत्र नृसिंहकरस्य कमलत्वनिरूपणेन हिरण्यकशिपोर्दै त्यस्
देहस्य भृङ्गत्वनिरूपणेन च बृहतोऽपि हिरण्यकशिपोः कायस्य नृसिंहकराम्बुजापेक्षयाति-
सूक्ष्मत्वं ध्वनितम् । 'पुनर्भव: कररुहो नखोऽस्त्री नखरोऽस्त्रियाम्' इत्यमरः । 'शृङ्गं
प्रभुत्वे शिखरे चिह्ने क्रोडाम्बुपत्रके । विषाणोत्कर्षयोश्चाग्रे शृङ्गः स्यात्कूर्चशीर्षके' इति
विश्वः । 'तनुः काये कृशे चाल्पे विरले चाप्यवाच्यवत्' । 'द्विरेफपुष्पलिड्भृङ्ग-
षट्पदभ्रमरालयः ॥ ४ ॥ इतो वामनरूपं स्तौति – धृतेति । हे केशव धृतवामनरूप,
धृतं वामनस्य खर्वस्य रूपं येन तादृश, जय । वामनावतार प्रयोजनमाह - छलयसीति ।
-
CC-0Pt. Chakradhar Joshi and Sons, Dev Prayag. Digitized by eGangotri
तब करकमलवरे नखमद्भुतशृङ्गम्
दलित हिरण्यकशिपुतनुभृङ्गम् ।
केशव वृतनरहरिरूप जय जगदीश हरे ॥ ४ ॥
छलयसि विक्रमणे बलिमद्भुतवामन
पदनखनीरजनितजनपावन ।
केशव धृतवामनरूप जय जगदीश हरे ॥ ५ ॥
[ सर्गः १
।
अन्तर्गता कलङ्ककलेव । अनेन दंष्ट्राया महत्त्वं तदपेक्षया धरण्या अतिसूक्ष्मत्वं द्योति-
तम् । अत्रोपमालंकारः । इति तृतीयम् ॥ ३ ॥ अथ नृसिंहः । धृतनरहरिरूप इति
ध्रुवे विशेषः ॥ तव करेति । तव करकमलवरे नखमद्भुतशिखररूपं भाति । किंलक्ष-
णम् । हेतुगर्भविशेषणमाह । दलित हिरण्यकशिपुतनुभृङ्गम् । दलितो विदारितो हिर-
ण्यकशिपोस्तनुभृङ्गस्त नुरेव भृङ्गो येन तत्तथा । तनुभृङ्ग इत्यत्र रूपकमलंकारः । कर
कमलवर इत्यत्रापि करस्य कमलत्वेन कमलाग्रत्वारोपः । भृङ्गः किल कमलामं विदा-
रयति । अत्र कमलाग्रेण भृङ्गविदारणमित्यद्भुतोत्पत्तिः । इति चतुर्थम् ॥ ४ ॥ अथ
वामनः । धृतवामनरूप इति ध्रुवे विशेषः ॥ छलयसीति । हे अद्भुतवामन, त्वं
बलिं दानवं छलयसि वञ्चयसे । अत्र भूतेऽप्यद्यापि बलिसमीपे वर्तमानत्वात्, छलं
लाञ्छनलेश इव । अत्र निमग्नापददानेन बालचन्द्रस्य सादृश्यं प्राप्तम् । अतस्तत्रैव कलङ्क-
लेशस्य निमग्नत्वाद्वालचन्द्रस्य दीर्घतया सादृश्यमपि संगच्छते । अत एव निमग्नापदवै-
यर्थ्यमपि । 'रदना दशना दन्ताः' इत्यमरः । 'अयं शिखर मित्याहुरद्रिशृङ्गे च तन्मतम्
इति धरणिः । 'कला स्यान्मूलके वृद्धौ शिल्पादावंशमात्रके । षोडशांशेऽपि चन्द्रस्य कल-
नाकालयोः कला' इति विश्वः ॥ ३ ॥ नृसिंहरूपं स्तौति – धृतनरहरिरूपेति । धृतं
नरहरेर्नृसिंहस्य रूपं येन तादृश, जय । नृसिंहावतारस्य प्रयोजनमाह —तवेति । तव
करकमलवरे करो हस्तः स एव कमलवरं कमलश्रेष्ठं तत्र नखं तिष्ठति । कीदृशम् ।
अद्भुतशृङ्गं अद्भुतमाश्चर्यं शृङ्गमभागो यस्य तत्तादृशम् । अद्भुतत्वमेवाह - दलितेति ।
दलितो विदारितो हिरण्यकशिपोर्दैत्यस्य देहः स एव भृङ्गो भ्रमरो येन तादृशम् । अन्यत्र
तन्मकरन्दपानादिना भृङ्गाणां तृप्तिर्भवति, अत्र तु नृसिंहकरकमलाग्रभागेन भृङ्ग एव
विदारित इत्यद्भुतत्वम् । अथवान्यत्र कमलपत्राणि भृङ्गेण विदार्यन्ते । अत्र तु कमलेनैव
भृङ्गो विदारित इत्यद्भुतम् ।
अत्र नृसिंहकरस्य कमलत्वनिरूपणेन हिरण्यकशिपोर्दै त्यस्
देहस्य भृङ्गत्वनिरूपणेन च बृहतोऽपि हिरण्यकशिपोः कायस्य नृसिंहकराम्बुजापेक्षयाति-
सूक्ष्मत्वं ध्वनितम् । 'पुनर्भव: कररुहो नखोऽस्त्री नखरोऽस्त्रियाम्' इत्यमरः । 'शृङ्गं
प्रभुत्वे शिखरे चिह्ने क्रोडाम्बुपत्रके । विषाणोत्कर्षयोश्चाग्रे शृङ्गः स्यात्कूर्चशीर्षके' इति
विश्वः । 'तनुः काये कृशे चाल्पे विरले चाप्यवाच्यवत्' । 'द्विरेफपुष्पलिड्भृङ्ग-
षट्पदभ्रमरालयः ॥ ४ ॥ इतो वामनरूपं स्तौति – धृतेति । हे केशव धृतवामनरूप,
धृतं वामनस्य खर्वस्य रूपं येन तादृश, जय । वामनावतार प्रयोजनमाह - छलयसीति ।
-
CC-0Pt. Chakradhar Joshi and Sons, Dev Prayag. Digitized by eGangotri