2022-10-18 04:14:27 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
गीतगोविन्दकाव्यम्
ईषन्मीलितदृष्टि मुग्धविलसत्सीत्कारधारावशा-
दव्यक्ताकुलकेलिकाकुविक सद्दन्तांशुधौताधरम् ।
शान्तेस्तब्धपयोधरं भृशपरिष्वङ्गात्कुरङ्गीदृशो
हर्षोत्कर्षविमुक्तनिःसहतनोर्धन्यो धयत्याननम् ॥ ७
अथ सहसा सुप्रीता सुरतान्ते सा नितान्तखिन्नाङ्गी ।
राधा जगाद सादरमिदमानन्देन गोविन्दम् ॥ ८ ॥
[सर्गः १२
र्मनोहारिण्यभूदित्यर्थः । स्रग्धरावृत्तम् । 'मन्नैर्यानां त्रयेण त्रिमुनियवियुता खग्धरा
कीर्तितेयम्' ॥ ६ ॥ इदानीमन्यापदेशेनात्मानं धन्यमिति ध्वनयति-
ईषन्मीलि-
तेति । हर्षोत्कर्षविमुक्तनिःसहतनो: हर्षोत्कर्षेण नानारतजनितानन्दातिशयेन विमु-
ताश्लेषवेन निर्व्यापारा निःसहा च कामावेशवशादन्यव्यापारासहा तनुर्यस्याः । एता-
वता सुरतमनु श्रान्ततनोर्मृगलोचनाया धन्य एव मुखं धयति पिबति नाकृतपुण्यकर्मा ।
कथं यथा स्यात् । भृश परिष्वङ्गादृढा लिङ्गनाच्छान्तस्तब्धपयोधरं शान्तौ विपुलकौ
स्तब्धौ कठिनौ किंचिदानतौ पयोधरौ यस्मिन्कर्मणि तद्यथा स्यात् । एतावता सुर-
तान्ते नितान्तं कान्तं तन्मुखं दृष्ट्वा पुनरालिङ्ग्याधरपाने स्पृद्दाभवदित्यर्थः । किंभूत-
माननम् । ईषन्मीलितदृष्टि किंचिन्मुकुलिते दृष्टी यत्र । किंभूतमाननम् । मुग्धं मनो-
हरं यथा स्यात्तथा विलसन्त्यो याः सीत्कृतानां धाराः श्रेणयस्तद्वशादव्यता आकुलाच
सुरतक्रीडायां याः काकवो ध्वनिविकारास्तासु विकसन्तो ये दन्तांशवस्तैधतो-
इधरो यत्र तत्तथा । कस्मात् । दृढालिङ्गनवशात् । एतेन वृक्षाधिरूढकमित्यालिङ्गनमु.
कम् । तल्लक्षणम्–'चरणेन चरणमाक्रम्य द्वितीयेनोरुदेशमाक्रमन्ती वेष्टयन्ती च
तत्पृष्ठासक्तैकबाहुर्द्वितीयेनांसमवनमयन्ती ईषत्प्रवृत्तान्तःश्वसित सीत्कृतकूजिता चुम्ब-
नार्थमधिरोढुमिच्छेदिति वृक्षाधिरूढकम्' । तच घटितमिति चुम्बन विशेषः । ईष-
त्प्रगृह्य निमीलितनयनावाच्छादयन्तीति घट्टितं नाम' । एतच्च तदालिङ्गनतोषेण आत्मनि
धन्यत्वमारोप्य खात्मगतार्थचिन्तनपरं पद्यम् । शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् । जाति-
रलंकारः । पाञ्चाली रीतिः । मागधी गीतिः । भारती वृत्तिः । स्थितलयं गानम् ॥ ७॥
अथानन्तरं तयोः परस्परानन्द संदोहरूपसुरतावसाने राधा गोविन्दमानन्दयतीत्युत्तर-
कृत्यानि प्रति प्रोत्साहयन्ती जगाद - अथ सहसेति । अथ राधा आनन्देनोप-
लक्षितं गोविन्दमिदं वक्ष्यमाणं सादरं जगाद । किंभूतं गोविन्दम् । सहसा वेगेन
-
द्वयस्य टीका नोपलब्धादर्शपुस्तके ॥ ६ ॥ ७ ) अथेति । अथानन्तरं राधा कान्तं
कृष्णं मण्डनवाञ्छया निजगाद । कीदृशं कान्तम् । रतिश्रान्तमपि रतिखिन्नचित्तमपि ।
१ 'मुग्धहसितं सीत्कार' इति पाठः । २ 'श्वासोत्कम्पिपयोधरोपरि परिष्वङ्गात्'
शंकर मिश्रकृतर सिकमञ्जरीटीकायामस्या आर्यायाः स्थाने निम्नलिखितः
इति पाठः । ३
श्लोको वर्तते--
-
'अथ निर्गतबाधा सा राधा स्वाधीनभर्तृका ।
निजगाद रतिश्रान्तं कान्तं मण्डनवाञ्छया ॥' इति ।
CC-0Pt. Chakradhar Joshi and Sons, Dev Prayag. Digitized by eGangotri
ईषन्मीलितदृष्टि मुग्धविलसत्सीत्कारधारावशा-
दव्यक्ताकुलकेलिकाकुविक सद्दन्तांशुधौताधरम् ।
शान्तेस्तब्धपयोधरं भृशपरिष्वङ्गात्कुरङ्गीदृशो
हर्षोत्कर्षविमुक्तनिःसहतनोर्धन्यो धयत्याननम् ॥ ७
अथ सहसा सुप्रीता सुरतान्ते सा नितान्तखिन्नाङ्गी ।
राधा जगाद सादरमिदमानन्देन गोविन्दम् ॥ ८ ॥
[सर्गः १२
र्मनोहारिण्यभूदित्यर्थः । स्रग्धरावृत्तम् । 'मन्नैर्यानां त्रयेण त्रिमुनियवियुता खग्धरा
कीर्तितेयम्' ॥ ६ ॥ इदानीमन्यापदेशेनात्मानं धन्यमिति ध्वनयति-
ईषन्मीलि-
तेति । हर्षोत्कर्षविमुक्तनिःसहतनो: हर्षोत्कर्षेण नानारतजनितानन्दातिशयेन विमु-
ताश्लेषवेन निर्व्यापारा निःसहा च कामावेशवशादन्यव्यापारासहा तनुर्यस्याः । एता-
वता सुरतमनु श्रान्ततनोर्मृगलोचनाया धन्य एव मुखं धयति पिबति नाकृतपुण्यकर्मा ।
कथं यथा स्यात् । भृश परिष्वङ्गादृढा लिङ्गनाच्छान्तस्तब्धपयोधरं शान्तौ विपुलकौ
स्तब्धौ कठिनौ किंचिदानतौ पयोधरौ यस्मिन्कर्मणि तद्यथा स्यात् । एतावता सुर-
तान्ते नितान्तं कान्तं तन्मुखं दृष्ट्वा पुनरालिङ्ग्याधरपाने स्पृद्दाभवदित्यर्थः । किंभूत-
माननम् । ईषन्मीलितदृष्टि किंचिन्मुकुलिते दृष्टी यत्र । किंभूतमाननम् । मुग्धं मनो-
हरं यथा स्यात्तथा विलसन्त्यो याः सीत्कृतानां धाराः श्रेणयस्तद्वशादव्यता आकुलाच
सुरतक्रीडायां याः काकवो ध्वनिविकारास्तासु विकसन्तो ये दन्तांशवस्तैधतो-
इधरो यत्र तत्तथा । कस्मात् । दृढालिङ्गनवशात् । एतेन वृक्षाधिरूढकमित्यालिङ्गनमु.
कम् । तल्लक्षणम्–'चरणेन चरणमाक्रम्य द्वितीयेनोरुदेशमाक्रमन्ती वेष्टयन्ती च
तत्पृष्ठासक्तैकबाहुर्द्वितीयेनांसमवनमयन्ती ईषत्प्रवृत्तान्तःश्वसित सीत्कृतकूजिता चुम्ब-
नार्थमधिरोढुमिच्छेदिति वृक्षाधिरूढकम्' । तच घटितमिति चुम्बन विशेषः । ईष-
त्प्रगृह्य निमीलितनयनावाच्छादयन्तीति घट्टितं नाम' । एतच्च तदालिङ्गनतोषेण आत्मनि
धन्यत्वमारोप्य खात्मगतार्थचिन्तनपरं पद्यम् । शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् । जाति-
रलंकारः । पाञ्चाली रीतिः । मागधी गीतिः । भारती वृत्तिः । स्थितलयं गानम् ॥ ७॥
अथानन्तरं तयोः परस्परानन्द संदोहरूपसुरतावसाने राधा गोविन्दमानन्दयतीत्युत्तर-
कृत्यानि प्रति प्रोत्साहयन्ती जगाद - अथ सहसेति । अथ राधा आनन्देनोप-
लक्षितं गोविन्दमिदं वक्ष्यमाणं सादरं जगाद । किंभूतं गोविन्दम् । सहसा वेगेन
-
द्वयस्य टीका नोपलब्धादर्शपुस्तके ॥ ६ ॥ ७ ) अथेति । अथानन्तरं राधा कान्तं
कृष्णं मण्डनवाञ्छया निजगाद । कीदृशं कान्तम् । रतिश्रान्तमपि रतिखिन्नचित्तमपि ।
१ 'मुग्धहसितं सीत्कार' इति पाठः । २ 'श्वासोत्कम्पिपयोधरोपरि परिष्वङ्गात्'
शंकर मिश्रकृतर सिकमञ्जरीटीकायामस्या आर्यायाः स्थाने निम्नलिखितः
इति पाठः । ३
श्लोको वर्तते--
-
'अथ निर्गतबाधा सा राधा स्वाधीनभर्तृका ।
निजगाद रतिश्रान्तं कान्तं मण्डनवाञ्छया ॥' इति ।
CC-0Pt. Chakradhar Joshi and Sons, Dev Prayag. Digitized by eGangotri